Του Σαράντη Δημητριάδη, ομότιμου καθηγητή γεωλογίας ΑΠΘ, για τη σημερινή Ημέρα της Γης.
Ως Ανθρωπόκαινo προτάθηκε να χαρακτηριστεί το πιο πρόσφατο στάδιο του Τεταρτογενούς, η περίοδος δηλαδή στην ιστορία της Γης που χαρακτηρίζεται από την παρουσία επ’ αυτής του ανθρώπου.
Από τη μεριά μας θα μπορούσαμε, και θα ήταν βολικό ίσως, να ορίσουμε ως έναρξη της Ανθρωπόκαινης περιόδου την πρώτη εμφάνιση του είδους μας (Homo sapiens), όπως μαρτυρείται από τα πρώτα, πλην εξαιρετικά σπάνια σκελετικά υπολείμματα του. Για έναν υποθετικό, εξωτικό και πολύ μελλοντικό εξερευνητή της Γης όμως, η έναρξη του Ανθρωπόκαινου σηματοδοτείται από μαρτυρίες των δραστηριοτήτων του Homo sapiens που έχουν αφήσει μόνιμα, ποσοτικά σημαντικά και ποιοτικά καινοφανή (για τον τότε χρόνο) υλικά αποτυπώματα στη γήινη στρωματογραφία.
Μαρτυρίες κάποιας επίδρασης του ανθρώπου στη φυσική στρωματογραφία είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτες -αν και όσο υπήρξαν- και ποσοτικά παντελώς ασήμαντες, πρακτικά μηδενικές, στα μακράς διάρκειας πρώιμα στάδια της ανθρώπινης παρουσίας. Έτσι, η έναρξη του καθαυτό Ανθρωπόκαινου δε θα πρέπει υποχρεωτικά να θεωρηθεί ότι πρέπει να συνδεθεί με τις όποιες πρώιμες και υποτυπώδεις μαρτυρίες της ανθρώπινης παρουσίας. Ο καθορισμός ενός συγκεκριμένου χρονικού σημείου έναρξης μιας ευδιάκριτης Ανθρωπόκαινης περιόδου στο παρελθόν ας μένει από μέρους μας στο στάδιο των σκέψεων, προτάσεων και συζητήσεων. Περί αυτού, ο υποθετικός και απροκατάληπτος μελλοντικός ερευνητής της γήινης στρωματογραφίας θα διαμορφώσει τη δική του, σαφέστερη, πιο ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη άποψη.
Σε κάθε περίπτωση, γεγονός είναι πως υπήρξαν για μια μακρά χρονική περίοδο της πρώιμης εμφάνισης του είδους μας σπάνια και επιπόλαια εκ της παρουσίας και δράσης του ‘‘μαρκαρίσματα’’ στη φυσική στρωματογραφία, το μέγιστο μέρος των οποίων πιθανότατα εξαφανίστηκε ή είναι μη αναγνωρίσιμο. Τα ‘‘μαρκαρίσματα’’ αυτά με την πάροδο του χρόνου γινόταν όλο και πιο ευδιάκριτα, έντονα, εκτεταμένα και μόνιμα, αλλά και πιο πυκνά από άποψη χωρικής εξάπλωσης. Αυτές, οι όλο και εντονότερες και πιο εκτεταμένες αποτυπώσεις των συνεπειών της επέκτασης του ανθρώπινου εποικισμού του πλανήτη μας από τις όλο και πιο απαιτητικές και καταναλωτικές ανθρώπινες κοινωνίες είναι που επιβάλλουν από ένα χρονικό σημείο και μετά τη σκοπιμότητα, αν όχι αναγκαιότητα, διάκρισης μιας Ανθρωπόκαινης γεωλογικής περιόδου.
Στη σύγχρονη εποχή, αναμφισβήτητα πια στην καρδιά (ίσως και την κορύφωση) του Ανθρωπογενούς, οι ανθρώπινες επεμβάσεις στη φύση είναι πολύ μεγάλης κλίμακας: εξαιρετικά εκτεταμένες και προφανείς (κάποιες ορατές και από το διάστημα), παρούσες δε στα περισσότερα μέρη της γης, σε ξηρά και θάλασσα, με σημαντικές παρενέργειες και στο βιοτικό περιβάλλον σε ξηρά αέρα και θάλασσα (στη βιόσφαιρα της Γης). Λίγες περιοχές του πλανήτη μας έχουν μείνει ανέγγιχτες και ανεπηρέαστες από τις άμεσες και έντονες ανθρώπινες δραστηριότητες, όχι όμως και από τις μακρού βεληνεκούς έμμεσες παρενέργειές τους. Από την άποψη λοιπόν αυτή -ειδικότερα από τη γεωλογική σκοπιά της- η περίοδος που διανύουμε δεν θα μπορούσε να έχει αντιπροσωπευτικότερο χαρακτηρισμό από το ‘‘Ανθρωπόκαινος’’. Εκείνο που εμείς βέβαια καλούμαστε να προβλέψουμε (και που μόνο ο υποθετικός πολύ μελλοντικός μελετητής της γήινης στρωματογραφίας θα διαπιστώσει), είναι το αν, πότε και πώς θα τελειώσει (τελείωσε) η Ανθρωπόκαινη περίοδος και τι θα την διαδεχτεί (την διαδέχτηκε). Γιατί η συνέχιση της αλληλουχίας των γεωλογικών περιόδων δεν θα έχει τέλος πριν το τέλος της ίδιας της Γης. Και θα ήταν απόλυτα εγωιστικό και ανόητο να θεωρήσουμε πως το τέλος του Ανθρωπόκαινου θα συμπέσει με το τόσο πολύ απόμακρο στο μέλλον τέλος της Γης.
Είδη, κλίμακες και χαρακτηριστικά των ανθρώπινων επεμβάσεων στη φύση
Οι μόνιμα παραμένουσες μαρτυρίες της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας στον πλανήτη μας είναι:
α) η ενσωμάτωση απορριπτόμενων ανθρωπογενών υλικών και κατασκευασμάτων -συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων- και παρεμβολή τους στην επαλληλία των ταυτόχρονων με τις απορρίψεις δημιουργούμενων φυσικών γεωλογικών σχηματισμών, και
β) η απόληψη από φυσικούς γεωλογικούς σχηματισμούς υλικών για χρήση και ικανοποίηση ανθρώπινων αναγκών, που με τη σειρά τους βέβαια και αυτά ή μέρος τους, έχοντας τροποποιηθεί σε απορρίμματα, (ξανα)ενσωματώνονται/θηκαν στη διαρκώς επιδομούμενη γήινη στρωματογραφία.
Προς αποφυγήν παρανοήσεων από τους μη ειδικούς, να τονιστεί εδώ πως δεν είναι μόνο ο (σύγχρονος) άνθρωπος που μπορεί να επεμβαίνει και να διαταράσσει με διάφορους τρόπους τη συνέχεια των στρωματογραφικών ακολουθιών. Αυτό μπορεί να γίνει επίσης μέσω φυσικών διεργασιών (τεκτονικές μετακινήσεις και ανακατατάξεις, μέσω διάβρωσης ταπείνωση του θετικού αναγλύφου και αντίστοιχη δια των αποθέσεων ανύψωση του αρνητικού ανάγλυφου, φυσικό διάνοιγμα κοιλάδων, αφαίρεση ευδιάλυτων στο νερό φυσικών σχηματισμών και στη συνέχεια απόθεση του υλικού τους αλλού κ.α.).
Η διάνοιξη της κοιλάδας του Grand Canyon για παράδειγμα έχει κόψει και αποκαλύψει μια συνεχόμενη στρωματογραφική ακολουθία αθροιστικού πάχους 2,5 χιλιομέτρων και διάρκειας απόθεσης περίπου 500 εκατομμυρίων ετών -μαζί και με επί πλέον άλλες προγενέστερες, ασυνεχείς όμως ακολουθίες περίπου 200 εκατομμυρίων ετών. Αλλά και άλλες μορφές ζωής επεμβαίνουν -ενίοτε δραστικότατα- είτε δημιουργικά προσθέτοντας είτε αποδομητικά αφαιρώντας στοιχεία της φυσικής στρωματογένεσης. Αρκεί να αναφερθεί ως ένα απλό παράδειγμα η απόλυτα καθοριστική συμβολή της απόθεσης των ανθρακικών σκελετικών στοιχείων θαλάσσιων μικροοργανισμών για την καθόλου δημιουργία των ασβεστολιθικών σχηματισμών. Όπως και η καταστροφική επίδραση επί των σχηματισμών αυτών μέσω φυσικής διάλυσής τους (καρστική διάβρωση) ή μέσω της διάτρησης από λιθοφάγα δίθυρα μαλάκια. Όλες όμως οι, όπως οι παραπάνω, περιπτώσεις θεωρούνται -και είναι- μέρος των φυσικών γεωμορφικών διεργασιών. Γίνονταν έτσι χωρίς και θα γίνονται έτσι και χωρίς την παρουσία και επέμβαση του ανθρώπου.
Κύριο χαρακτηριστικό των φυσικών διεργασιών μορφοπλασίας της γήινης επιφάνειας είναι -με κάποιες εξαιρέσεις- ο με τα ανθρώπινα μέτρα εξαιρετικά αργός ρυθμός με τον οποίο δρουν και εξελίσσονται, τόσο ώστε να διαφεύγουν από την άμεση αντίληψή μας. Η διαβρωτική εκσκαφή του Grand Canyon από τον ποταμό Colorado για παράδειγμα, που συνεχίζεται και σήμερα και που θεωρείται με βάση το γεωλογικό χρονόμετρο ως μια εξαιρετικά γρήγορη διαδικασία, ξεκίνησε πριν από πέντε με έξι εκατομμύρια χρόνια. Εξαιρέσεις σε αυτούς τους αργούς φυσικούς ρυθμούς αφορούν τα από ανθρώπινη σκοπιά χαρακτηριζόμενα ως καταστροφικά φυσικά φαινόμενα (κατολισθήσεις, χειμαρώδεις πλημμυρικές ροές, εκρήξεις ηφαιστείων, ροές λάβας, αποθέσεις πυροκλαστικών κ.τ.ο.).
Οι ανθρωπογενείς επεμβάσεις -μεγάλης κλίμακας στη σύγχρονη εποχή- που ήδη έχουν διαταράξει ή θα διαταράξουν τις φυσικές στρωματογραφικές ακολουθίες είναι απότομες ακόμα και με την ανθρώπινη αντίληψη του χρόνου (ακαριαίες βέβαια από άποψη γεωλογικού χρόνου), εκτεταμένες και συσσωρευόμενες. Με το μόνο που θα μπορούσαν να παραλληλισθούν από την άποψη της ταχύτητας με την οποία επισυμβαίνουν είναι με τα καταστροφικά φυσικά φαινόμενα.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ανθρωπογενών επιδράσεων είναι η σε πολύ μεγάλη κλίμακα ‘‘μεταποίηση’’ των υλικών που προσκτώνται από τη φύση για χρήση από τον άνθρωπο. Η παραγωγή δηλαδή από αυτόν, σε τεράστιες μάλιστα ποσότητες, υλικών μη φυσικών, άγνωστων προηγουμένως στο γήινο περιβάλλον, που κατά το μεγαλύτερό τους μέρος καταλήγουν (ή θα καταλήξουν) να ενσωματωθούν στην εξελισσόμενη γήινη στρωματογραφία, διαφορίζοντας έτσι σαφώς και από ποιοτική άποψη (από άποψη σύστασης δηλαδή) τα στρώματα του Ανθρωπόκαινου από εκείνα όλων των προηγούμενών του γεωλογικών περιόδων. Ο υποθετικός πολύ μελλοντικός ερευνητής της γήινης στρωματογραφίας θα διαπιστώσει στις αναλύσεις της γήινης στρωματογραφίας ότι κατά το Ανθρωπόκαινο -και μέχρι τουλάχιστον το στάδιο που αντιστοιχεί στη σημερινή εποχή- τα κύρια χρησιμοποιούμενα υλικά από τους ανθρώπους (της τότε γι’ αυτόν εποχής) ήταν το σκυρόδεμα, τα μέταλλα και τα μη μεταλλικά ορυκτά, η άσφαλτος και το γυαλί (κατασκευές από ξύλο θα έχουν μέχρι τότε κατά το μέγιστο μέρος τους αποδομηθεί πλήρως, ενώ από τους υδρογονάνθρακες και το κάρβουνο, όσα δεν θα έχουν χρησιμοποιηθεί ως καύσιμα, θα έχουν συμβάλλει στην παρασκευή άλλων προϊόντων).
Από τις αναλύσεις της στρωματογραφίας του Ανθρωπόκαινου ο υποθετικός μελλοντικός ερευνητής του θα διαπιστώσει επίσης πολύ μεγάλες κατά θέσεις συγκεντρώσεις διάφορων άγνωστων στις προηγούμενες περιόδους χημικών ενώσεων (μεταξύ τους βέβαια κυρίαρχη θέση θα έχουν τα διάφορα είδη πλαστικών, όσα από αυτά είτε τα πρόλαβε η φυσική επίχωση -σε ξηρά και θάλασσα- είτε καταχώθηκαν από τον άνθρωπο και διέφυγαν έτσι την αποδόμησή τους). Άρα, και γεωχημικά τα στρώματα του Ανθρωπόκαινου (θα) διαφορίζονται σαφώς από όλα τα (τουλάχιστον) προγενέστερά τους. Θα έχουν μια χαρακτηριστική και ιδιάζουσα χημική σφραγίδα.
Ποσοτικές εκτιμήσεις της κατανάλωσης των κυριότερων φυσικών και μεταποιημένων υλικών από τον άνθρωπο.
Το σύνολο των υλικών που ετησίως προσποριζόμαστε από τη φύση και καταναλώνουμε ως ανθρωπότητα έχουν υπολογιστεί σε 89 Gt (1 Gt = 1 δισεκατομμύρια τόννοι) για το 2017 και προβλέπεται πως θα αυξηθούν στους 167 Gt κατά το 2060. Το κατά κεφαλή μέσο ημερήσιο ποσό καταναλωνόμενων υλικών υπολογίσθηκε σε 33 kg για το 2011 και προβλέπεται να φτάσει στα 45 kg το 2060.
Από τις παραπάνω ποσότητες, τα φυσικά υλικά συστατικά για την παραγωγή σκυροδέματος (άμμος, χαλίκια, θραύσματα πετρωμάτων) αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο ποσοστό, υπολογίζεται δε ότι η κατανάλωσή τους θα αυξηθεί από τους 44 Gt το 2017 στους 86 Gt το 2060.
Η κατανάλωση ασβεστόλιθου, πρώτης ύλης για την παρασκευή τσιμέντου αλλά και υδρασβέστου, από 8 Gt το 2017 θα εκτοξευθεί στα 20 Gt το 2060.
Η χρήση μετάλλων είναι ποσοτικά μικρότερη σχετικά, προβλέπεται όμως να αυξηθεί από 8 Gt το 2017 στους 20 Gt το 2060. Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί εδώ πως σε ένα μέρος βάρους (ή όγκου) τελικά ανακτώμενου και έτοιμου προς χρήση καθαρού μετάλλου αντιστοιχεί, ανάλογα με το είδος του μετάλλου, δεκαπλάσιο, εκατονταπλάσιο, χιλιαπλάσιο μέχρι και εκατομμυριαπλάσιο -για τα πιο σπάνια- μέρη βάρους (ή όγκου) συνολικά εξορυσσόμενου υλικού (raw ore). Ως εκ τούτου, σημαντικότατα πολλαπλάσιο του βάρους (ή του όγκου) των ανακτώμενων καθαρών μετάλλων είναι το ποσό των εξορυσσόμενων υλικών, όπως και των εκ της όλης μεταλλευτικής διαδικασίας παραγόμενων αποβλήτων.
Η ετήσια παραγωγή και κατανάλωση ορυκτών καυσίμων, από 14 Gt το 2011 υπολογίζεται ότι θα φτάσει τους 24 Gt το 2060.
Η ετήσια παγκόσμια κατανάλωση ασφάλτου υπολογίζεται σήμερα σε 122,5 εκατομμύρια τόννους (742,5 εκατομμύρια βαρέλια), εκτιμάται δε πως θα αυξηθεί σε 125,6 εκατομμύρια τόννους το 2025.
Η παραγωγή πλαστικών έφτασε το 2015 τους 407 Mt (εκατομμύρια τόννους). Υπολογίζεται πως το μέγεθος αυτό θα τετραπλασιαστεί μέχρι το 2050, φτάνοντας τα 1,6 Gt (δισεκατομμύρια τόνους).
Περιβαλλοντικές επιπτώσεις
Η απόληψη από τη φύση, η μεταποίηση και χρήση των υλικών που αποτελούν τον πυρήνα και τη βάση της μέχρι σήμερα Ανθρωπόκαινης περιόδου έχει σημαντικές αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Η παραγωγή μετάλλων έχει από τη φύση της τα πιο άμεσα και εύκολα ανιχνεύσιμα αποτελέσματα: κατάληψη μεγάλων εκτάσεων τόσο για την εξόρυξη όσο και για την απόθεση αποβλήτων, οξύνιση εδαφών και υδάτων, σημαντική οικο-τοξική ρύπανση σε ξηρά και υδάτινα περιβάλλοντα, φωτοχημική οξειδωτική δράση, συμβολή στην επιδείνωση της κλιματικής αλλαγής. Γενικά, η παραγωγή χαλκού και νικελίου έχουν το μεγαλύτερη ανά κιλό μεταλλικού προϊόντος αρνητικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Η παραγωγή σιδήρου έχει αντίστοιχα τη μικρότερη, αλλά λόγω του πολύ μεγάλου όγκου παραγωγής έχει τελικά και το απόλυτα μεγαλύτερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Η παραγωγή σκυροδέματος λόγω του πολύ μεγάλου όγκου της έχει εντυπωσιακά μεγάλες και αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όχι μόνο λόγω της τεράστιας απόληψης φυσικών υλικών, αλλά κυρίως λόγω της σημαντικότατης συμβολής της στην επιδείνωση της κλιματικής αλλαγής εξαιτίας των πολύ μεγάλων ποσοτήτων εκπεμπόμενου CO2, του κατ’ εξοχήν αερίου του θερμοκηπίου, για την παρασκευή τσιμέντου. Η ετήσια παγκόσμια ποσότητα εκπεμπόμενων (και ανθρωπογενώς παραγόμενων) αερίων του θερμοκηπίου συμποσούται προς το παρόν σε περίπου 50 Gt CO2 eq. Προβλέπεται όμως να αυξηθεί σε 75 Gt CO2 eq κατά το 2060. Η συμβολή της παρασκευής σκυροδέματος επί των ποσοτήτων αυτών εκτιμάται σήμερα σε 12%, ενώ η συμβολή από την ανάκτηση των πιο συνηθισμένων και ευρύτερα χρησιμοποιούμενων μετάλλων σε 9%.
Η χρήση υδρογονανθράκων και κάρβουνου είναι από τους κύριους συντελεστές τοξικής ρύπανσης σε ξηρά και θάλασσα, αλλά και η κυριότερη όταν χρησιμοποιούνται ως καύσιμα πηγή της διαρκούς υπερσυσσώρευσης CO2 στην ατμόσφαιρα, της διαρκούς επιδείνωσης της κλιματικής αλλαγής δηλαδή. Τοξικότητα στο περιβάλλον προσθέτει και η ευρύτατη χρήση της ασφάλτου, με κύριο συστατικό ένα παράγωγο της βιομηχανικής επεξεργασίας των υδρογονανθράκων, ενώ καταστροφική για το περιβάλλον και απειλητική για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς είναι η ευρύτατη χρήση και τελική απόρριψη-απόθεση πολλών τοξικών χημικών προϊόντων που η επεξεργασία των υδρογονανθράκων παράγει, μεταξύ των οποίων τα διάφορα πλαστικά κατέχουν εξέχουσα θέση.
Κατάφερε τελικά ο άνθρωπος να αναμοχλεύσει και μεταποιήσει τα προσιτά σ’ αυτόν υλικά της γης φτιάχνοντας μια βιόσφαιρα (τη βιόσφαιρα του Ανθρωπόκαινου) όχι μόνο αφιλόξενη, αλλά και απειλητική για τη ζωή και διαβίωσή του.
Τοξική ρύπανση σε ξηρά και θάλασσα καθώς και, λόγω αυξανόμενης εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου, επιδείνωση της κλιματικής αλλαγής μέχρι επικράτησης αφόρητων κλιματικών συνθηκών, μαζί με μια καθόλου αποκλειόμενη μελλοντική εξάντληση κάποιων κρίσιμων υλικών -ίσως και του καθαρού νερού, είναι οι κύριοι και μη αποκλειόμενοι παράγοντες απειλής για την απρόσκοπτη συνέχιση, χωρίς απότομη διακοπή, του Ανθρωπόκαινου. Γιατί αν τα πράγματα δεν αλλάξουν ριζικά, τότε ο υποθετικός, πολύ μελλοντικός εξωτικός ερευνητής της γήινης στρωματογραφίας θα χαρακτηρίσει την επόμενη του Ανθρωπόκαινου περίοδο ως ‘‘Ανθρωπόκενο’’.
Τα περισσότερα ποσοτικά στοιχεία και οι σχετικές προβολές τους στο μέλλον από: