Το δικαίωμα στην αντίσταση πρωτοεμφανίζεται στη Magna Carta τo 1215, διατρέχει όλο τον ύστερο Μεσαίωνα ως μια θεμιτή πράξη απέναντι στην δεσποτική εξουσία, στη συνέχεια μπολιάζεται με τις θεωρίες του Hobbes, του Locke και του Rousseau περί κοινωνικού συμβολαίου και αποτελεί τη “μήτρα” των πρώτων Συνταγμάτων.
Στο ελληνικό Σύνταγμα προβλέπεται στο άρθρο 120 παρ. 4 που περιέχει την έσχατη εγγύηση τήρησής του, προβλέποντας ότι αυτή «επαφίεται στον Πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με την βία”. Δεν αφορά βέβαια σε μεμονωμένες περιπτώσεις, όπου μια πράξη της εξουσίας είναι αντίθετη με το Σύνταγμα, αλλά στην περίπτωση, όπου οι πράξεις της πολιτικής εξουσίας συνιστούν «κατάλυση με τη βία του Συντάγματος», όχι μόνον άμεσα, αλλά και έμμεσα. Όταν, δηλαδή, το κράτος συστηματικά προσβάλλει τις θεμελιώδεις αρχές, στις οποίες στηρίζεται το «κοινωνικό συμβόλαιο» με τους πολίτες, όπως η μορφή του πολιτεύματος, οι οργανωτικές του βάσεις ή το αξιακό σύστημα που πραγματώνει το Σύνταγμά μας.
Στην Χαλκιδική δεν έχουμε “Χούντα”. Σε γενικές γραμμές, ισχύει ό,τι και για την υπόλοιπη Ελλάδα. Εκτός από την περίπτωση του χρυσού. Εκεί καταλύεται το κράτος δικαίου. Εκεί δεν μπορεί καν να βρει εφαρμογή το δίλημμα που θέτει ο τίτλος του τραπεζιού μας: χάριν της “ευταξίας” που έχει ανάγκη το μοντέλο ανάπτυξης που επιβάλλεται βίαια σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, το “δικαίωμα στην ασφάλεια” διασφαλίζεται μόνο στην εταιρία και με κάθε μέσο. Χρησιμοποιώντας ακόμα και τη βία της στέρησης της ελευθερίας με την απειλή κακουργηματικών κατηγοριών, το κράτος προσβάλλει το δικαίωμα στην ασφάλεια των πολιτών απέναντί του.
Η θεσμική μεροληψία γύρω από την “επένδυση” του χρυσού στη Χαλκιδική δεν εκδηλώθηκε πρόσφατα. Είναι τόσο παλιά όσο και τα μεταλλεία. Η κρίση, όμως, αποτέλεσε την αφορμή για την περαιτέρω εκτροπή της στις φασίζουσες πρακτικές της διοίκησης.
Η αρχή, στην περίπτωση της παρούσας εταιρίας, έγινε με το “καλημέρα”: Όταν παραβιάστηκε η Συνθήκη του Άαρχους στη πρώτη φάση, αυτή της υποτιθέμενης δημόσιας διαβούλευσης για την “επένδυση”.
Οι κάτοικοι που θεωρούν την εξόρυξη αντίθετη στα συμφέροντα του τόπου τους δεν είχαν ποτέ ως τώρα το στοιχειώδες δικαίωμα να ακουστεί η φωνή τους για το τι θέλουν για το μέλλον τους, ποιο μοντέλο ανάπτυξης και ποια ζωή θέλουν οι ίδιοι για τους εαυτούς τους και τα παιδιά τους.
Ας μην ξεχνάμε πως μια έγκριση περιβαλλοντικών όρων είναι ένα κοινωνικό συμβόλαιο μιας ενημερωμένης κοινωνίας των πολιτών και μιας υπεύθυνης εταιρίας. Το κράτος είναι εκεί ως θεματοφύλακας αυτού του διαλόγου, όχι αυτό που αποφασίζει, εμποδίζοντας τους πολίτες να ακουστούν. Το συγκεκριμένο “συμβόλαιο” υπογράφτηκε χωρίς να συμφωνούν και τα δύο μέρη, γιατί το ένα μέρος, οι πολίτες, δεν είχαν την ευκαιρία ούτε να ενημερωθούν ουσιαστικά για τις επιπτώσεις του έργου, ούτε να συμμετάσχουν σε έναν γνήσιο διάλογο γι αυτό.
Τότε, κάποιοι άνοιξαν το δρόμο στη βία καταπατώντας πρώτοι το Σύνταγμα και μην αφήνοντας χώρο στην κοινωνική ειρήνη.
Η ίδια έπεσα θύμα βίας στην “εκδήλωση ενημέρωσης του ΥΠΕΚΑ”, που γινόταν με face control από ανθρώπους της εταιρίας με την αστυνομία στις διαταγές τους, από τραμπούκο της εταιρίας που τον σταμάτησε γνωστός κοινοτάρχης της περιοχής. Ο ίδιος κοινοτάρχης που, στην περίφημη “διαβούλευση” στο τελευταίο νομαρχιακό συμβούλιο της μεταβατικής περιόδου του “Καλλικράτη”, μου καταγγέλθηκε ότι υποδείκνυε σε σωματώδεις εντολοδόχους να προπηλακίζουν ομιλητές, για να τους κατευνάζει ο ίδιος στη συνέχεια ως …ψύχραιμος μεσολαβητής. Σε εκείνο το νομαρχιακό συμβούλιο πέρασα κρυφά ανάμεσα στις γραμμές των αστυνομικών που πετούσαν έξω όποιον τους υποδείκνυαν οι άνθρωποι της εταιρίας, τρυπώνοντας στην πολυπληθή συνοδεία του κυρίου Στρατουδάκη της “Ελληνικός Χρυσός”.
Την ίδια ώρα, έξω από το κτίριο του νομαρχιακού συμβουλίου, ο σύντροφός μου που προσπάθησε να μπει στον χώρο της ΑΝΟΙΧΤΗΣ διαβούλευσης, έτρωγε κλωτσιές από τραμπούκους της εταιρίας, ενώ τον κρατούσε “αγκαζέ” ο υψηλόβαθμος αστυνομικός.
Έτσι άνοιξε ο κύκλος της βίας. Με την παραβίαση των δικαιωμάτων στην διαβούλευση, η οποία δεν έγινε με την κοινωνία παρούσα. Στην πραγματικότητα, η ίδια η “διαβούλευση” για τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων ήταν η πρώτη πράξη κρατικής βίας. Η Ιστορία θα καταγράψει πως η αστυνομία λειτούργησε ως υπάλληλος της εταιρίας. Και όχι μόνο τότε, αλλά ΑΠΟ τότε η αστυνομία, συχνά σε συνεργασία με τη δικαιοσύνη, παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα συστηματικά.
Ο δεύτερος βασικός κύκλος παραβίασης δικαιωμάτων στην περίπτωση της Χαλκιδικής είχε στόχο την, με κάθε τρόπο, προστασία των συμφερόντων της εταιρείας από τους αμφισβητίες. Όσοι αμφισβήτησαν τις διαδικασίες βρέθηκαν στο στόχαστρο μιας απίστευτης αστυνομικής καταστολής με παράλογες διώξεις, προφυλακίσεις, παρακολουθήσεις, δημιουργία παράνομης τράπεζας dna, με την αστυνομία να λειτουργεί υπό τις διαταγές των σεκιουριτάδων στο βουνό και να επιμένει να εμπαίζει όσους της καταγγέλλουν τις παρανομίες της εταιρίας. Επίσης, η αστυνομία έχει διενεργήσει απαγωγές, έχει ασκήσει υπέρμετρη και επικίνδυνη βία σε διαδηλωτές, ανέκρινε ανηλίκους χωρίς την παρουσία όχι μόνο δικηγόρου, αλλά ούτε των γονιών τους, έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή ηλικιωμένων και καρδιοπαθών και έριξε δακρυγόνα μέχρι και στο σχολείο της Ιερισσού. Για κάποια από τα γεγονότα αυτά, εκδόθηκε η από 26-3-2013 Δημόσια Δήλωση της Διεθνούς Αμνηστίας, με την οποία καλεί τις ελληνικές αρχές να διερευνήσουν τη συμπεριφορά της ελληνικής αστυνομίας, ενώ στην πολυσέλιδη έκθεσή της που εξέδωσε το Μάρτη του 2014, με τίτλο “Κράτος εν κράτει, κουλτούρα κακομεταχείρισης και ατιμωρησίας στην ελληνική αστυνομία”, η Διεθνής Αμνηστία κάνει εκτενή αναφορά στις διαδηλώσεις στις Σκουριές.
Υπάρχει κι ένας τρίτος κύκλος παραβίασης κρίσιμων δικαιωμάτων. Από την έγκριση της μέχρι σήμερα, η έγκριση περιβαλλοντικών όρων καταπατήθηκε από την εταιρία πολλάκις και πάντα με τη συνδρομή ή την ανοχή του κράτους. Σε πολλές περιπτώσεις οι κάτοικοι καταγγέλλουν ότι εκτελούνται παράνομες εργασίες κι αντιμετωπίζονται από την κρατική μηχανή ως συνωμότες κι εχθροί της ανάπτυξης, ενώ οι ελεγκτικοί μηχανισμοί φυσικά απουσιάζουν. Μερικά παραδείγματα:
- Ολόκληρες περιοχές βρέθηκαν να πίνουν νερό με αρσενικό, όπως έγινε στην περίπτωση του Νεοχωρίου που έπινε τέτοιο επί ενάμιση χρόνο.
- Φορτηγά με τοξικά φορτία, συμπυκνώματα αρσενοπυρίτη, αποκαλύπτονται λόγω ατυχημάτων. Η μεταφορά τους γίνεται προς το λιμάνι της Θεσσαλονίκης με τρόπο παράνομο, που ανάγκασε τον Δήμο Βόλβης να ζητήσει την εφαρμογή του νόμου και με ασφαλιστικά μέτρα να διεκδικήσει την διακοπή διέλευσης των φορτηγών από την περιοχή του.
- Η εταιρεία υλοτομεί ανεξέλεγκτα και επεκτείνει τις εργασίες της σε περιοχές, για τις οποίες δεν έχει άδεια.
- Κτιριακά συγκροτήματα ξεπηδάν στη μέση του δάσους, με τις εργασίες τους να ξεκινούν χωρίς άδεια δόμησης.
- Το παράδειγμα που ακολουθεί είναι εξαιρετικά χαρακτηριστικό, γιατί συμπυκνώνει τις δυο προηγούμενες περιπτώσεις παραβίασης δικαιωμάτων: τον χωρίς άδεια βιασμό του περιβάλλοντος, με την καταστολή και την άδικη δίωξη αυτών που αντιδρούν κι αποκαλύπτουν την παρανομία. Πρόκειται για το λεγόμενο ρέμα (ή Λάκκο) Καρατζά, όπου η εταιρεία σχεδιάζει να δημιουργήσει φράγμα ύψους άνω των 150 μέτρων για να συγκρατεί τα φερτά υλικά από τις εξορύξεις. Μιλάμε για ένα από τα μεγαλύτερα φράγματα στην χώρα, ας δούμε λίγο πως προωθήθηκε, με τι διαδικασίες και με ποιο τίμημα για την τοπική κοινωνία.
Την 21η Απριλίου του 2013, εκσκαφείς της εταιρίας εξόρυξης χρυσού στη Χαλκιδική μπήκαν στο μη-οριοθετημένο ρέμα Καρατζά, ανοίγοντας δρόμους, εκχερσώνοντας αιωνόβιες οξιές και μπαζώνοντάς τες με επιχωματώσεις. Στις 22 Απριλίου οι κάτοικοι της γύρω περιοχής μαζεύτηκαν στο σημείο, καλώντας το δασάρχη και ζητώντας του να κάνει αυτοψία. Ο δασάρχης, αν και αρμόδιος, υποσχέθηκε να “ενημερώσει τους ανωτέρους” του και επέδειξε ολιγωρία. Στις 27 Απριλίου σε αντίστοιχη συγκέντρωση των κατοίκων της περιοχής και μετά τις καταγγελίες των κατοίκων ότι οι εργασίες εκτελούνται χωρίς άδεια, ο αστυνομικός διευθυντής που ήταν παρών, αντί να ζητήσει από τους ανθρώπους της εταιρείας να επιδείξουν την άδεια, παρέπεμψε τους καταγγέλοντες σε συνάντηση στις 29 του μηνός, όπου η εταιρεία θα την προσκόμιζε. Η συνάντηση δεν συγκλήθηκε ποτέ, προδίδοντας μια προφανή διάθεση κωλυσιεργείας εκ μέρους των αρχών. Από την 1η Μαϊου και για 10 ημέρες, η περιοχή γίνεται πεδίο συγκρούσεων, πολίτες προσέρχονται στην περιοχή και διαμαρτύρονται για τις παράνομες εργασίες, ενώ οι παράνομες εργασίες συνεχίζονται με την προστασία των αστυνομικών αρχών που έχουν πλήρη επίγνωση του τι συντελείται εκεί. Με την πίεση από γεγονότα υποστήριξης του αγώνα των κατοίκων, η συνάντηση μεταξύ αρχών, κατοίκων που αντιδρούν και εταιρείας καθορίζεται και πάλι για τις 13 Μαίου. Την παραμονή της συνάντησης, πραγματοποιείται πορεία κατοίκων στην περιοχή με το αίτημα να αναβληθούν οι εργασίες μέχρι την προσκόμιση της άδειας από την εταιρεία. Η απάντηση της αστυνομίας είναι άμεση: επιτίθεται απρόκλητα στους συγκεντρωμένους με μανία, υπέρμετρη βία και χημικά.
Για τα επεισόδια εκείνης της ημέρας θα σχηματισθεί μια από τις δικογραφίες που έχουν συζητηθεί πολύ. Θα πρότεινα για μια αναλυτική παρουσίασή της να διαβάσετε το άρθρο μου “Η χαμένη τιμή του Μπάμπη, της Λίτσας και του Μανάβη”, που δημοσιεύτηκε στο tvxs, με τίτλο που εμπνέεται από την λογοτεχνία. Δυστυχώς, και η ίδια η δικογραφία φαίνεται εξίσου εμπνευσμένη. Άπειρες σελίδες, κυρίως από ηχογραφημένες τηλεφωνικές συνομιλίες πολιτών, όπως εκείνου που λέει ότι έχει κάποια “δουλειά”, αλλά, αφού μιλάει βράδυ Σαββάτου, η δουλειά ερμηνεύεται από τις διωκτικές αρχές ως συμμετοχή σε συνωμοτικές πράξεις. Πολίτης κατηγορείται ως υπεύθυνος για την δημιουργία εκρηκτικού κλίματος, γιατί σε συνέντευξη του σε εφημερίδα της Αθήνας περιγράφει ότι το κλίμα στην Ιερισσό …είναι εκρηκτικό. Μια σειρά καινοφανών συνδέσεων γεγονότων κι ανθρώπων επισφραγίζεται από την κορωνίδα της κατηγορίας για πυροβολισμό αστυνομικού. Τούτο θα αποτελέσει και το έρεισμα για την κατηγορία των συμμετεχόντων στην διαμαρτυρία για την παραβίαση του νόμου στον Λάκκο Καρατζά ως μελών εγκληματικής οργάνωσης, με την δικογραφία να διανθίζεται κι από άλλα γεγονότα, όπως την φθορά αυτοκινήτου και την τοποθέτηση εμπρηστικού μηχανισμού με γκαζάκια σε βιτρίνα καταστήματος. Όλα αυτά σε μια υπόθεση που εκκρεμεί και για την οποία θα προσθέσω μόνο ότι είμαι σίγουρη ότι στο μέλλον θα αποτελεί αντικείμενο μελέτης στις νομικές σχολές.
Στις 26 Ιουνίου του 2013 οι κάτοικοι καταθέτουν στο Μονομελές Πρωτοδικείο Χαλκιδικής αίτηση προσωρινής διαταγής για την διακοπή των εργασιών, απόφαση που λαμβάνεται στις 28 του ίδιου μήνα. Ένα μήνα αργότερα, το δικαστήριο επιφυλάσσεται να εκδώσει απόφαση επί της ουσίας, αλλά διατάζει την άρση της διακοπής των εργασιών.
Η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων εκδικάζεται στις 3 Σεπτεμβρίου. Η Πρόεδρος του Μονομελούς Πρωτοδικείου Χαλκιδικής αποφαίνεται ότι πρόκειται για «απλή νόμιμη υλοτόμηση» που γίνεται σύμφωνα με τους κανόνες υλοχρηστικής και τις διατάξεις του ελληνικού δικαίου.
Κι αν η μελέτη οριοθέτησης του ρέματος εκκρεμούσε από το 2006, όπου υποβλήθηκε αλλά δεν έπαιρνε έγκριση, τούτο δεν εμπόδισε την εταιρεία να προχωρήσει από το φθινόπωρο στην δημιουργία μικρών φραγμάτων προκειμένου να αποκρύψει τα υλικά που εναποτίθενται στον ποταμό. Μάταια, καθώς το φωτογραφικό υλικό εκείνης της εποχής που έχουν συγκεντρώσει οι κάτοικοι προδίδει την πραγματική κατάσταση.
Εδώ θα ήθελα να σημειώσω ότι αυτό το υλικό δεν ήταν εύκολο να ληφθεί, ο δε φωτογράφος κατηγορείται για συμμετοχή στη συμμορία της δικογραφίας που αναφέραμε, καθώς είναι και ιδιοκτήτης παντοπωλείου που πουλάει γκαζάκια ίδιας μάρκας με αυτά που χρησιμοποιήθηκαν σε εμπρηστική επίθεση.
Με αλλεπάλληλες καταγγελίες και διαμαρτυρίες των κατοίκων, φτάνουμε πλέον στις 3 Ιουνίου του 2014, όπου αναλαμβάνουν επιτέλους δράση οι επιθεωρητές μεταλλείων και στις 4/6 εκδίδουν το σχετικό έγγραφο. Διαπιστώνουν την παρανομία και επιβεβαιώνουν την απόφαση 1492/2013 του ΣτΕ, η οποία έχει μείνει ουσιαστικά ανεφάρμοστη για πάνω από ένα χρόνο και ορίζει ότι «πριν από τη διενέργεια οιασδήποτε επεμβάσεως στα ρέματα Καρατζάς Λάκκος και Λοτσάνικο, θα πρέπει να εγκριθεί ο καθορισμός των οριογραμμών τους από το αρμόδιο, κατά περίπτωση, όργανο» που στην περίπτωση των δασικών ρεμάτων στις Σκουριές είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Το αποτέλεσμα; Στις 6/6 δημοσιεύεται στο ΦΕΚ το απαραίτητο Προεδρικό Διάταγμα οριοθέτησης των ρεμάτων. Δεν θα σχολιάσω την χρονική σύμπτωση, ούτε την προεργασία που έγινε με τροπολογία στο νομοσχέδιο του ΥΠΕΚΑ για τα υδατορέματα. Κρατάω μόνο το γεγονός ότι για πάνω από ένα χρόνο οι εργασίες γίνονταν παράνομα με την κάλυψη πολλών αρχών κι ότι σε αυτό το διάστημα, πολλοί άνθρωποι απώλεσαν βασικά τους δικαιώματα, είναι σήμερα υπόδικοι, γιατί ξεσκέπασαν αυτή την παρανομία και διαμαρτυρήθηκαν για αυτή.
Αυτή είναι μία από τις πολλές μικρές ιστορίες “αντίστασης” στην Χαλκιδική από το 2010. Οι κάτοικοι έπρεπε να κινητοποιηθούν συνεχόμενα για πάνω από ένα χρόνο, για να εφαρμοστεί ο νόμος για μία ημέρα. Σε ένα ρέμα που οριοθετήθηκε, αφού καταστράφηκε και λίγο πριν “καταργηθεί”, για να γίνει χαβούζα, όπως και τα διπλανά ρέματα. Μόνο που εκεί δεν θα θάβονται μόνο τα τοξικά κατάλοιπα. Εκεί θάφτηκε κι ένα τμήμα της αξιοπιστίας της ελληνικής διοίκησης.
Αυτές είναι οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες γίνεται επίκληση του δικαιώματος στην αντίσταση από το κίνημα ενάντια στην εξόρυξη στη Χαλκιδική, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη τρεις κακουργηματικές δικογραφίες, με δεκάδες κατηγορουμένους η καθεμία και με κάποιους από αυτούς “μπαλαντέρ” σε όλες, και η τοπική κοινωνία διχάζεται όλο και πιο βαθιά ανάμεσα στους υπέρμαχους και τους πολέμιους της επένδυσης.
Για να επέλθει κοινωνική ειρήνη, πρέπει να γυρίσουμε πίσω. Στην αρχή του κύκλου της βίας: στη διαβούλευση. Ακόμα κι αν αυτό σήμερα φαίνεται σχεδόν ακατόρθωτο, μόνο αν βγάλουμε από το επίκεντρο το κέρδος και την εταιρεία και επαναφέρουμε τον άνθρωπο και την δημοκρατία, έχουμε την ελπίδα να αποφύγουμε την καταστροφή στη Χαλκιδική. Όχι μόνο του περιβάλλοντος, αλλά και της κοινωνίας και της δημοκρατίας.
* Εισήγηση της Ελεάννας Ιωαννίδου στο συνέδριο της ΕΕΔΑ (Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου) που έγινε στην Αθήνα στις 13-14 Ιουνίου.