Από το radiobubble-news
Η παρακάτω έρευνα/παρουσίαση έγινε από κοινού με την δημοσιογράφο της Εφημερίδας των Συντακτών Ντίνα Δασκαλοπούλου. Με επιπλέον στοιχεία που προσέθεσε προφορικά, η δημοσιογράφος παρουσίασε τη συγκεκριμένη δουλειά στην εκδήλωση που διοργάνωσε την Πέμπτη 18 Απριλίου η Συσπείρωση Δημοσιογράφων – Δούρειος Τύπος.
Χρήστος Σύλλας // @csyllas
– Εισαγωγικά –
«But the establishment can’t admit that it is the human rights violations that make the countries attractive to business». (EdwardS. Herman, “The Human Rights Charade“)
«Αυτό όμως που δεν μπορεί να παραδεχτεί το καθεστώς είναι ότι οι ίδιες οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι εκείνες που καθιστούν τις χώρες ελκυστικές στις επιχειρήσεις».
Κάπου στα 1998 ο Edward Herman, ο άνθρωπος που με τον Noam Chomsky συνέγραψε ένα από τα πιο κομβικά βιβλία για την πολιτική οικονομία των μίντια, αναφερόταν στην αδυναμία των καθεστωτικών μέσων των ΗΠΑ να αναγνωρίσουν ότι τα στρατιωτικά καθεστώτα στην Αργεντινή και την Βραζιλία όπως επίσης και εκείνα του Πινοσέτ στη Χιλή και του Μάρκος στις Φιλιππίνες, δημιουργούσαν τις κατάλληλες επενδυτικές συνθήκες για τον επιχειρηματικό επεκτατισμό των ΗΠΑ. Η συντριβή των εργατικών αντιστάσεων, το ποδοπάτημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, και η επιβολή νόμων προς όφελος των επενδυτών ήταν το μείγμα πολιτικής του νεογέννητου νεοφιλελευθερισμού, γύρω στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Κράτη έκτακτης ανάγκης, καταστολή και στρατιωτικοποίηση: οι συνήθεις συνθήκες υποδοχής για τις ανάγκες εγκαθίδρυσης κεφαλαίων – συνθήκες άγνωστες στα καθεστωτικά μίντια των ΗΠΑ.
Περίπου 40 χρόνια μετά, το καπιταλιστικό εγχείρημα της ευρωζώνης βρίσκει τη δική του θέση στην αλληλουχία κρίσεων του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού. Η Ελλάδα των μνημονίων και των διαψεύσεων, των αριθμών και των ανθρώπων, των εξασφαλισμένων και των επισφαλών, εμφανίζεται στο παραπάνω σχήμα με τις δικές της όπως είναι λογικό ιστορικές ιδιορρυθμίες. Με την καταγεγραμμένη ανεργία να αγγίζει το 28%, με το 60% των ανέργων να μην έχουν εργαστεί για ένα χρόνο και με την υποτίμηση της εργασίας να συνεχίζεται αμείωτη, η ατομική και συλλογική εξαθλίωση κυριαρχεί στην καθημερινότητα. Ο ντόπιος καπιταλισμός, εξωστρεφής όταν το υπαγορεύουν οι ανάγκες αναπαραγωγής του αλλά και εσωστρεφής για λόγους «εσωτερικής» διατήρησης της κυριαρχίας του, κάνει μέχρι στιγμής πολύ καλά τη δουλειά του – στέκει ανεξέλεγκτος μέσα στη ψευδεπίγραφη δημοκρατία της μεταπολίτευσης που τον εξέθρεψε, ενώ συμβάλλει στην αφομοίωση και την καταστολή ριζοσπαστικών κινηματικών διαδικασιών. Παρά τις δυσκολίες όμως, αυτές οι τελευταίες αφήνουν τα ίχνη τους, συνδιαμορφώνουν νέες εστίες αντίστασης και καλλιεργούν πολιτικά προτάγματα.
Εντασσόμενη στο παραπάνω σχήμα, η συγκεκριμένη παρουσίαση ενδιαφέρεται να σκιαγραφήσει μάλλον, και όχι ν’ αναλύσει σε βάθος (θα ήταν χρήσιμη ωστόσο μια τέτοια δουλειά) έναν σύντομο προβληματισμό για την ποιότητα της δημοσιογραφικής κάλυψης του επενδυτικού σχεδίου της εταιρείας «Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.» ( το 95% ανήκει στην καναδική πολυεθνική Eldorado Gold και κατά 5% στην ΑΚΤΩΡ του ομίλου συμφερόντων Μπόμπολα) και των αντιδράσεων που συναντά στην τοποθεσία Σκουριές της Χαλκιδικής.
Θα ασχοληθεί κυρίως με την δομική σιωπή που επέδειξαν τα καθεστωτικά μέσα (TVκαι Ιντερνετ) για το θέμα, ενώ θα παρουσιάσει την όψιμη διαμόρφωση της σχετικής ειδησεογραφικής ατζέντας. Μια αρχική και ουσιαστική παρατήρηση, συνοδευτική για τη συνέχεια: η κινηματική διαδικασία των αντιδράσεων ενάντια στο σχέδιο της εταιρείας και η αντίστοιχη κάλυψη επηρέασαν την ατζέντα της εταιρείας και της σύμμαχης κυβερνητικής πολιτικής· γι’ αυτό και η υπόθεση μπήκε με καθυστέρηση στο κάδρο των κυρίαρχου λόγου.
Όταν λέμε κινηματική κάλυψη εννοούμε την κάλυψη που προήλθε από παρατηρητήρια/blogs που στήθηκαν από πρωτοβουλίες αντιδρώντων στα μεταλλεία, συλλογικοτήτων, μιντιακών αυτοδιαχειριζόμενων κοινοτήτων καθώς και ελάχιστων δημοσιογράφων που ακολούθησαν και ακολουθούν το θέμα με επιμονή. Επίσης εννοούμε την μετάδοση επιτόπιου ρεπορτάζ στις συγκρούσεις με αστυνομικές δυνάμεις καθώς και υλικό (φωτογραφίες, αναφορές, tweets, facebook posts) με πληροφορίες για τις θέσεις, τόσο της εταιρείας όσο και των πολέμιων της επένδυσής της.
Αξίζει ν’ αναφερθεί ότι στο κλίμα λογοκρισίας και αυτολογοκρισίας που διαμορφώθηκε -όπως θα δούμε παρακάτω- σε δημοσιογραφικά γραφεία η Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Ελλάδος έχει πάρει σαφή θέση δηλώνοντας ότι «η εκκωφαντική μονομερής προβολή των επιχειρημάτων της εταιρείας σε αντιπαραβολή με τη συκοφάντηση όσων αντιδρούν συνιστά κατάφωρη παραβίαση των αρχών δεοντολογίας του δημοσιογραφικού επαγγέλματος». Τέλος, σημειώνουμε ότι η δημοσιογραφική κάλυψη του θέματος γίνεται τον τελευταίο καιρό σ’ ένα ασφυκτικό κλίμα αστυνομικής καταστολής (με εφόδους και συλλήψεις τη νύχτα σε σπίτια, με απειλές κατά αντιφρονούντων στην επένδυση) την ίδια ώρα που διεθνείς ενώσεις, όπως της Διεθνούς Αμνηστίας, έχουν ήδη εντοπίσει και καταγγείλει το πρόβλημα της αστυνομικής βίας.
– Λίγα λόγια για το διακύβευμα του αναπτυξιακού σχεδίου –
Δεν συμβαίνει πρώτη φορά ούτε η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα στην οποία συμβαίνει. Από την Κίνα μέχρι την Κολομβία και από τη Νέα Γουινέα μέχρι τη Ρουμανία, σε κάθε «χρυσοφόρα επένδυση», υπήρξαν ομάδες κατοίκων των περιοχών στις οποίες επρόκειτο να εγκατασταθούν οι χρυσοθήρες οι οποίες αντιστέκονταν σθεναρά στα «αναπτυξιακά» τους σχέδια.
Με τον ίδιο τρόπο, όπως έχει συμβεί επανειλημμένα, οι εταιρίες εξόρυξης και εμπορίας χρυσού διεισδύουν στους εκάστοτε κρατικούς μηχανισμούς, παίρνουν τον έλεγχο τεράστιων περιοχών και με πρόσχημα την ανάπτυξη και τις θέσεις εργασίας -σε περιόδους δύσκολες για τις χώρες στις οποίες εγκαθίστανται- δραστηριοποιούνται σε αυτό που ξέρουν καλύτερα. Αποικιοκρατία, ενεργοποίηση της κρατικής καταστολής για να «προστατευτεί η επένδυση» και άπειρο χρήμα σε χάρες και εξυπηρετήσεις προς εμπλεκόμενους φορείς και δημοσιογράφους.
Γιατί όλα αυτά; Για το κέρδος. Κέρδος το οποίο χωρίζεται σε 2 διαφορετικά κομμάτια. Το πρώτο κομμάτι είναι καθαρός αέρας. Οι προσδοκίες των επενδυτών μεταφράζονται σε διακυμάνσεις μετοχών των εισηγμένων εταιριών που διαχειρίζονται αυτά τα έργα. Οι διακυμάνσεις αυτές από την στιγμή ανακοίνωσης του εκάστοτε έργου της εταιρίας μέχρι την εξόρυξη του πρώτου κιλού μεταλλεύματος, σε συνάρτηση με τις αυξομειώσεις της τιμής του χρυσού, οδηγούν τις εταιρίες αυτές στο να αποκομίζουν τεράστια κέρδη μόνο από τη διαπραγμάτευση των μετοχών τους. Το δεύτερο κομμάτι είναι οι ίδια η αξία του πολύτιμου μετάλλου, και των ημιπολύτιμων που σχεδόν πάντα βρίσκονται στο μετάλλευμα, το οποίο και θα εμπορευτούν αφού θα το έχουν εξορύξει με τρόπους καταστρεπτικούς για την γύρω περιοχή και τους κατοίκους της.
Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται λοιπόν οι κάτοικοι της Χαλκιδικής που δεν παραπλανούνται από τις υποσχέσεις της όποιας εταιρίας, εν προκειμένω της Ελληνικός Χρυσός, και αγωνίζονται ώστε η περιοχή που έχουν μεγαλώσει τρεις και τέσσερις γενιές να μην μετατραπεί σε μια απέραντη χαβούζα βαρέων μετάλλων και αποβλήτων της εξορυκτικής διαδικασίας. Δεν προσδοκούν κέρδη και αυξημένες αποδόσεις από το μετάλλευμα αλλά ποιότητα ζωής για τους ίδιους και τα παιδιά τους . Μια ποιότητα ζωής που το κράτος ποτέ δεν ήταν σε θέση να την προσφέρει ενώ με περίσσιο θράσος επιχειρεί να τους στερήσει.
Με τα λόγια του Γιώργου Αυγερόπουλου:
«Η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα της Ευρώπης όπου συμβαίνει κάτι τέτοιο. Δεν υπάρχει καμία ανάλογη περίπτωση, από τη στιγμή που η Ελλάδα έγινε μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας, όπου ένα μεταλλευτικό σχέδιο επιχειρήθηκε να επιβληθεί με αυτόν τον τρόπο, διά της βίας, εκ των άνω, από ευρωπαϊκό κράτος στον λαό του».
– Δημοσιογραφία με Σύνορα –
A. Η «σιωπή» των καθεστωτικών μέσων VS η κινηματική κάλυψη (μέχρι τον εμπρησμό, 17/2/2013)
Ο τίτλος αυτής της ενότητας και η αντιπαραβολή της «σιωπής» με την «κάλυψη» θεωρούμε ότι θ’ αποδειχτεί μια μάλλον χρήσιμη πλατφόρμα στο να προσεγγίσουμε το ζήτημα. Με τον όρο «σιωπή» αναφερόμαστε στο γεγονός πως οι οποιεσδήποτε αναφορές σχετικά με τις κινητοποιήσεις των αντιδρώντων είχαν από καθόλου έως ελάχιστες πληροφορίες, πρώτα και κύρια για τα αιτήματα τους, και δευτερευόντως για το μέγεθος, την ένταση και τη λογική των κινητοποιήσεων/συγκρούσεων (που, πως, γιατί, με ποια ένταση κλπ).
Ως σημείο εκκίνησης παίρνουμε τον Μάρτιο του 2012: περίπου τότε εμφανίστηκαν δειλά-δειλά τα πρώτα δημοσιεύματα σε ιστοσελίδες καθεστωτικών μέσων όπως το «Πρώτο Θέμα» ή ο «Σκάι»· αφορούσαν τις επεισοδιακές κινητοποιήσεις κατοίκων όπως π.χ. στις 25 Μαρτίου όταν μετά την παρέλαση, επιτροπές αγώνα των αντιδρώντων είχαν προγραμματίσει συλλαλητήριο και συγκρούστηκαν με αστυνομικές δυνάμεις και εργαζόμενους της εταιρείας.
Πριν συνεχίσουμε, να σημειώσουμε ότι ήδη από το 2011 οι «Φάκελοι» του Σκάι με ρεπορτάζ του Τάσου Τέλλογλου είχαν ασχοληθεί με τα «Μεταλλεία Κασσάνδρας Χαλκιδικής». «Εκείνο το ρεπορτάζ», όπως λέει η Μαρία Καδόγλου, μέλος του Παρατηρητηρίου Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων, «ήταν αποτέλεσμα επιλεκτικής μεταχείρισης δηλώσεων. Ενώ ήταν μαζί με τον Τόλη Παπαγεωργίου όλη μέρα, ως άτυπος εκπρόσωπος των πολέμιων της επένδυσης, το τελικό αποτέλεσμα δεν είχε σχέση με τις πραγματικές θέσεις όσων ήταν κατά των μεταλλείων. Περισσότερο χτίστηκε η εικόνα ενός γραφικού οικολόγου, παρά οτιδήποτε άλλο».
Από τον Μάρτιο λοιπόν του 2012, οι πρώτες ειδήσεις που ξεκίνησαν να γράφονται σε sites μεγάλων αθηναϊκών media είχαν ελάχιστη πληροφορία – συγκεκριμένα, είχαν πληροφορίες από Δελτία Τύπου της Ελληνικής Αστυνομίας ή αναμετέδιδαν περιληπτικά και με «τίτλους» όπως λέμε στη δημοσιογραφική γλώσσα, ό,τι προερχόταν από τοπικά sites όπως το halkidikinews.gr. Στα ρεπορτάζ αυτά οι αντιδρώντες παρουσιάζονταν ως ταραξίες «εισαγόμενοι», υποκινητές καθώς και «μικρή μειοψηφία»: κλισέ εκφράσεις που παραπέμπουν στην ενοχή και ξεκινούν σταδιακά την κατασκευή ενός τρομοκρατικού προφίλ. Σημειώνεται ότι ορισμένες τηλεοπτικές προσεγγίσεις του ζητήματος (Σκάι με τον Νίκο Ευαγγελάτο) πέρναγαν «στα γρήγορα» το θέμα, με τις προσλήψεις της εταιρείας να αποκτούν ιδιαίτερο (και το μοναδικό εντέλει) ειδησεογραφικό βάρος. Ο Μάρτιος είναι ένας κρίσιμος μήνας για την εξέλιξη των κινητοποιήσεων διότι από τότε και έπειτα οι συγκρούσεις των αντιδρώντων με εργαζομένους της εταιρείας παύουν· πλέον αναλαμβάνουν οι αστυνομικές δυνάμεις.
Σε γενικές γραμμές από τότε και μέχρι το «πυκνό» σε διαδηλώσεις και συγκρούσεις τρίμηνο Αυγούστου, Σεπτεμβρίου, Οκτωβρίου τα καθεστωτικά μίντια (Tύπος, ΤV και Ιντερνετ) δεν ασχολούνται αναλυτικά με το ζήτημα. Ακόμη και όταν οι πλαστικές σφαίρες κάνουν την εμφάνισή τους στις αρχές Αυγούστου, γεγονός για το οποίο η Διεθνής Αμνηστία θα βγάλει αργότερα σχετική ανακοίνωση-καταγγελία.
Ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας με ορόσημο, μεταξύ άλλων, την επεισοδιακή πορεία στις 9 του μήνα. Επεισοδιακή, όχι μόνο από την πλευρά των συγκρούσεων, όσο και από τη διαχείριση του θέματος από την καθεστωτική Kαθημερινή. To Παρατηρητήριο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων είχε εντοπίσει με ανάρτησή του στις 14 Σεπτεμβρίου τις ανακρίβειες και τις αλλαγές στα online δημοσιεύματα τόσο της αγγλόφωνης όσο και της ελληνικής έκδοσης της Καθημερινής. Ανακρίβειες, λόγω άκριτης αναπαραγωγής των δελτίων Τύπου της ΕΛ.ΑΣ. από δημοσιογράφους που ήταν στο γραφείο και αλλαγές λόγω πιέσεων στα social media από μέλη δημοσιογραφικών κοινοτήτων όπως το radiobubble και το Οmnia tv. Ένα εξ αυτών, ο blogger ypopto mousi ήταν κοντά στα γεγονότα στέλνοντας συνεχείς αναφορές με tweets και φωτογραφικό υλικό ενώ αργότερα συμμετείχε σ’ εκπομπές με ολοκληρωμένα ρεπορτάζ για το τι συνέβαινε στην περιοχή. Σήμερα, Απρίλιο του 2013 θυμάται:
«Από την κάλυψη εκείνων των ημερών θυμάμαι ότι ενώ τα αθηναϊκά μέσα δεν πολυασχολούνταν (διότι δεν είχαν στείλει ανταποκριτές), το θέμα άρχισε να επικοινωνείται στο εξωτερικό και να παίρνει διεθνείς διαστάσεις. Tweets από μέλη της κοινότητας που λειτουργούν ως κόμβοι πληροφόρησης (όπως η @irategreek για παράδειγμα), η επιρροή που ασκούσαν τα σχετικά hashtags, έδωσαν μια ώθηση στο ζήτημα των Σκουριών, ώθηση χωρίς προηγούμενο. Αν δεν υπήρχαν οι δικές μας επιτόπιες αναφορές, ορισμένοι δεν θα είχαν ξεκινήσει να κάνουν κάποια ρεπορτάζ. Ακόμη και τότε όμως, τα περισσότερα sites είχαν πληροφορίες από εμάς που είμασταν πάνω. Οι υπόλοιποι αναπαρήγαγαν την αστυνομία».
«Έχω συμπεράνει τα εξής διότι έχω καλύψει κι άλλες φορές πορείες στις Σκουριές», καταλήγει ο blogger: «Για να υπάρχει κάλυψη από τα μεγάλα μίντια πρέπει να συντρέχουν δύο λόγοι: α) να έχει υπάρξει προηγούμενη κάλυψη από το εξωτερικό ώστε να ασκηθεί μια σχετική πίεση και β) να υπάρχει βία ώστε να δημοσιοποιηθεί και μετά να κατευθυνθεί ανάλογα: είτε με φυσική βία εναντίον των διαδηλωτών – κατοίκων κλπ. είτε με τρομοκράτηση του θεατή, αναγνώστη· η είδηση είναι πάντα ότι έγινε χαμός, όχι γιατί έγινε η πορεία, η εκδήλωση ή η διαμαρτυρία…».
Η παραπληροφόρηση της Καθημερινής και ενώ από μια όψη φαινόταν σαν άλλη μια «δομική» δυσλειτουργία ενός μεγάλου μέσου να ασχοληθεί με ένα ζήτημα τοπικού ενδιαφέροντος, έδειξε δυο μέρες αργότερα το πραγματικό της υπόβαθρο. Στις 9-11-2012, το κύριο άρθρο με τίτλο «Αποφασιστικότητα έναντι των άκρων» (που εκφράζει την πολιτική θέση του εντύπου) εξισώνει τις διαμαρτυρίες των κατοίκων της Χαλκιδικής με τα «ακροδεξιά τάγματα εφόδου» της Χρυσής Αυγής και κάνει λόγο για «ανεξέλεγκτη ανομία» καθώς και για «δράση μια μερίδας χούλιγκαν».
Τον Οκτώβριο και ενώ η ένταση κλιμακώνεται με δεκάδες συλλήψεις, χημικά και ρίψη δακρυγόνων ακόμη και μέσα σ’ αμάξια, οι μεγάλοι τηλεοπτικοί δίαυλοι προσεγγίζουν το ζήτημα μονοδιάστατα, μέσω «τυπικών διπόλων» π.χ. «η μόνη περιοχή της Ελλάδας που προσλαμβάνεται κόσμος» εναντίον «ανυπολόγιστη η περιβαλλοντική καταστροφή»· λέμε μονοδιάστατα διότι το «δίπολο» αυτό, σ’ ένα μικρό τηλεοπτικό ρεπορτάζ δελτίου, δεν αρκεί για να πληροφορήσει επαρκώς κάποιον για το τι συμβαίνει. Πολλές φορές μάλιστα δεν υπήρχε ούτε καν αυτό: δηλώσεις κατοίκων που να αιτιολογούν την άποψή τους γιατί θέλουν να κλείσουν τα μεταλλεία.
Την απάντηση στη «σιωπή» των τηλεοπτικών δελτίων, αν και εφόσον εμφανίζεται κάποιο σχετικό ρεπορτάζ, δίνει στις 29 Οκτωβρίου με παρέμβαση – ανακοίνωσή της η ομάδα εργαζομένων της ΕΤ3 «Αυτοοργανωμένη Συνδικαλιστική Δράση». Εγκαλεί τη διοίκηση της ΕΤ3 για μεροληψία υπέρ της λειτουργίας των μεταλλείων χρυσού και για διαστρέβλωση μαζικής διαδήλωσης περίπου 2500 κατοίκων – αντιδρώντων στα μεταλλεία. Το μοτίβο που αναδεικνύει η ανακοίνωση συναντάται με διάφορες παραλλαγές σε διάφορα δημοσιεύματα και «ρεπορτάζ». Ένα μοτίβο που σκόπιμα «μικραίνει» τη συμμετοχή των αντιδρώντων (λιγότερος κόσμος κλπ) ενώ παραπλανεί σημειολογικά με συγκεκριμένες χρήσεις λέξεων:
Οι υποστηρικτές των μεταλλείων εμφανίζονται ως κάτοικοι ενώ όσοι είναι ενάντια στα μεταλλεία επισημαίνονται με έμφαση ως διαδηλωτές, αντιδρώντες, «ξενόφερτος κόσμος» (που έρχεται να ξεσηκώσει την τοπική κοινωνία) ή «μειοψηφίες». Τα αρνητικά σημαινόμενα δεν λείπουν και παραλλάσσονται όπως είπαμε με διάφορα σχήματα, ανάλογα με τη σκοπιά του ρεπόρτερ ή ανάλογα με τις πληροφορίες που διαρρέει η ΕΛ.ΑΣ.
Για παράδειγμα όπως στο σχήμα «κάτοικοι και αναρχικοί»: οι αναρχικοί ως γνωστόν είναι συνώνυμο των κακών χούλιγκαν που τα σπάνε χωρίς δεύτερες ή τρίτες σκέψεις. Σ’ αυτό το σχήμα, επίσης, οι αναρχικοί ξεχωρίζουν από τους κατοίκους διότι δεν μπορούν να είναι ΚΑΙ κάτοικοι, είναι νομάδες ή κάτι τέτοιο… ή θα είσαι κάτοικος ή αναρχικός, δε γίνεται αλλιώς.
Η απουσία κάλυψης από τα κυρίαρχα ΜΜΕ εντοπίζεται και από τον Νίκο Σμυρναίο, λέκτορα της Επιστήμης της Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζ, στην έρευνα με τίτλο: «#Skouries: η κάλυψη στο Twitter ενός κινήματος από τα κάτω». Ο Σμυρναίος, στις 25 Φεβρουαρίου του 2013 κοιτώντας πίσω στον κινηματικό χαρακτήρα της κάλυψης παρατηρεί:
‘’ Αυτό που είναι ιδιαίτερο στην περίπτωση του (χάσταγκ) #skouries και γενικότερα στην ελληνική περίπτωση είναι η στεγανότητα των κινημάτων σε σχέση με την επαγγελματική δημοσιογραφία. Σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις, στην Ελλάδα οι δημοσιογράφοι και τα κυρίαρχα ΜΜΕ συμμετέχουν από πολύ λίγο ως καθόλου στη παραγωγή και διάχυση της πληροφορίας σε περιπτώσεις όπως αυτή που εξέτασα. Αυτό σημαίνει είτε ότι τα κυρίαρχα ΜΜΕ είναι ξεκομμένα από κοινότητες όπως αυτή των πολιτικά ενεργών χρηστών του Twitter, είτε ότι εσκεμμένα δεν ασχολούνται με συγκεκριμένα θέματα για άλλους λόγους. Αυτό σαφώς είναι ανησυχητικό φαινόμενο για το ρόλο της επαγγελματικής δημοσιογραφίας στην Ελλάδα. Η σημερινή πορεία στην Χαλκιδικήείχε αισθητή παρουσία δημοσιογράφων και αρκετά μεγάλη κάλυψη από παραδοσιακά ΜΜΕ. Σε αυτό βέβαια συνέβαλλε η πρόσφατη επίθεση σε εργοτάξιο της Eldorado και τα γεγονότα που ακολούθησαν (μηνύσεις και συλλήψεις, λήψεις DNΑ, τοπικές αντιδράσεις, τεταμένη ατμόσφαιρα μεταξύ κατοίκων και αστυνομίας)‘’
B. «Γιατί δεν γράφετε κάτι για τις Σκουριές;»
Πρόκειται για ένα ερώτημα που συνήθως απαντάται με βάση την πολιτική και οικονομική επιρροή που ασκεί ο πανίσχυρος εργολάβος δημοσίων έργων, εκδότης του ομίλου «Πήγασος» και μέτοχος του τηλεοπτικού σταθμού Mega Channel, Γιώργος Μπόμπολας. Τι δεν έκανε σωστά η κατ’ ευφημισμόν επαγγελματική δημοσιογραφία;
«Είναι σημαδιακό το γεγονός είναι ότι το θέμα έγινε ευρύτερα γνωστό από συνεντεύξεις στον Guardian, καθώς επίσης σε γαλλικά και γερμανικά μέσα. Πολλές φορές είδαμε δημοσιογράφους να έρχονται εδώ, να παίρνουν θέση, θετικά διακείμενη στο κίνημα κατά των μεταλλείων και μετά να επεμβαίνουν διάφορα ‘ψαλίδια’», λέει ο Θανάσης Κρομμύδας από την Ομάδα Συντονιστικού Φορέων και Συλλόγων Χαλκιδικής. «Αρκετοί προσπάθησαν να μας παρουσιάσουν ως αιρετικούς που δεν διαθέτουμε το απαραίτητο υπόβαθρο ή την επιστημονική τεκμηρίωση γι΄ αυτό που υποστηρίζουμε. Επίσης, οι περισσότεροι δημοσιογράφοι που έκαναν κάποια ρεπορτάζ, δεν έκαναν τα απαραίτητα followup. Δεν διαμορφώνεις άποψη από ένα και μόνο γεγονός, χρειάζεται ορισμένος χρόνος».
Mία από τις πιο ολοκληρωμένες δουλειές για το θέμα, το ντοκιμαντέρ του Γιώργου Αυγερόπουλου «Χρυσός στα Χρόνια της Κρίσης: Mέρος Β’, ο Θησαυρός της Κασσάνδρας», έπαιξε στη ΝΕΤ στις 28 Νοεμβρίου 2012. Ωστόσο, την παραμονή της εκπομπής δεν ήταν καθόλου σίγουρο ότι το ντοκιμαντέρ θα έπαιζε· μια πενταμελής επιτροπή από τη νομική υπηρεσία του καναλιού εξέταζε, σε μια πρωτοφανή κίνηση, το περιεχόμενό του ντοκιμαντέρ. Η «Αυγή» έγραφε σχετικά στις 6 Δεκεμβρίου του 2012: «…η διοίκηση της ΕΡΤ με απόφαση της συγκροτεί την εν λόγω “Ομάδα Εργασίας”, έτσι ώστε, όπως αναφέρει η Απόφαση που εκδόθηκε στις 19 Νοεμβρίου, “οι εκπομπές να διέπονται από τις αρχές: (α) της αντικειμενικότητας, πληρότητας και επικαιρότητας της πληροφόρησης (β) της πολυφωνίας (γ) της καλής ποιότητας των εκπομπών (δ) της διαφύλαξης της ποιότητας της ελληνικής γλώσσας και (ε) του σεβασμού της προσωπικότητας και του ιδιωτικού βίου του ατόμου».
Μιλώντας για την παρέμβαση αυτή ο Γιώργος Αυγερόπουλος σχολίασε:
«Θεωρώ ότι η συγκεκριμένη εκπομπή μάλλον δεν θα είχε ‘παίξει’ σε ιδιωτικό δίκτυο. Οπότε από αυτήν την άποψη, αξίζουν συγχαρητήρια στην ΕΡΤ που τελικά αποφάσισε να βγάλει ‘στον αέρα’ το ντοκιμαντέρ – ήταν σημαντικό τόσο για την ίδια όσο και για τους κατοίκους της Χαλκιδικής που διαμαρτύρονται. Νομίζω ότι η ΕΡΤ αντιλήφθηκε την κρισιμότητα της κατάστασης και ζύγισε ενδεχομένως τις συνέπειες σε περίπτωση που η εκπομπή δεν ‘έπαιζε’».
Την ίδια στιγμή, ορισμένες ερωτήσεις που απευθύναμε σε κάποιους συντάκτες μεγάλων ΜΜΕ, αποδεικνύονται διαφωτιστικές για το ερώτημα που θέτει ο τίτλος της ενότητας. Αστυνομικός συντάκτης σχολίαζε το γεγονός ότι στις αρχές των συγκρούσεων δεν υπήρχε επαρκής ενημέρωση από το αρχηγείο της ΕΛ.ΑΣ. «Θέλαμε να γράψουμε κάτι, αλλά οι πληροφορίες δίνονταν με το σταγονόμετρο. Ακόμη και σήμερα είναι δύσκολο αυτό – η επικοινωνία με τη Θεσσαλονίκη και τους περιφερειάρχες στη Χαλκιδική δεν αποδίδει καρπούς».
Παράλληλα, οι καθ’ ύλη αρμόδιοι για το θέμα, οι συντάκτες περιβάλλοντος, «σίγησαν» όσον αφορά την περιβαλλοντική πτυχή του ζητήματος – διακύβευμα σε όλη τη σύγκρουση. Τα κομμάτια που γράφονταν ήταν ελάχιστα. «Πολλοί συνάδελφοι όταν ‘διάβασαν’ το θέμα και προς τα πού πάει, αντιλήφθηκαν ότι δεν θα είχαν την ελευθερία έκφρασης που θα χρειαζόταν για να γράψουν αυτό που ήθελαν. Μεταλλευτική δραστηριότητα χωρίς σοβαρές επιπτώσεις δε γίνεται, πώς να το κάνουμε;», λέει συντάκτης. Αυτολογοκρισίας το ανάγνωσμα λοιπόν. Μια ματιά στα περισσότερα μέσα δείχνει ότι το θέμα δεν το έχουν χειριστεί συντάκτες περιβάλλοντος παρά μόνο τα τοπικά γραφεία ανταποκριτών είτε οικονομικοί συντάκτες που αναφέρονται μονοδιάστατα στις οικονομικές πλευρές του ζητήματος – και με έμφαση στα στοιχεία που δίνει/διαρρέει η εταιρεία.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το «Πρώτο Θέμα» παρόλο που «έπαιζε» εκτενώς το ζήτημα, δεν έχει παρουσιάσει κάποιο ρεπορτάζ για την περιβαλλοντική διάσταση του ζητήματος (εξαιρούνται βέβαια οι ανακοινώσεις διάφορων κομμάτων ακόμη και οι δηλώσεις πολέμιων της επένδυσης, του Λάζαρου Τόσκα, στο «αφιερωματικό» ρεπορτάζ – αποστολή, στις 25 Φεβρουαρίου > εδώ). Αναφορικά βέβαια με τα τοπικά μέσα και τις πληροφορίες που διοχέτευαν σε αθηναϊκά μίντια είναι ενδεικτικές οι περιπτώσεις της Xαλκιδικής TV και του blog«politesaristoteli». Η πρώτη περίπτωση έχει να κάνει με επιλεκτικές μεταδόσεις υπέρ της εταιρείας (εκδηλώσεις με ελάχιστη μαζικότητα την ίδια στιγμή που διαδηλώσεις κατά των μεταλλείων ήταν ασύγκριτα πιο μαζικές). Όσο για τη δεύτερη περίπτωση, οι πληροφορίες λένε πως πρόκειται για ένα blog πίσω από το οποίο βρίσκονται οι πρόεδροι των χωριών που είναι υπέρ της εταιρείας – blog το οποίο διαχειρίζεται ο επικοινωνιολόγος της εταιρείας, κ. Κώστας Γεωργαντζής.
Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου, από τον Μάρτιο του 2012 δεν ήταν λίγες οι φορές που έγιναν εκκλήσεις για τη δημοσιογραφική δεοντολογία, όπως από το Συντονιστικό Φορέων Σταγείρων και Ακάνθου. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά:
«Οι ρεπόρτερ δεν αναφέρονται ποτέ στο πλήθος επιστημονικών στοιχείων που τεκμηριώνουν το τεράστιο οικολογικό, οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Αντίθετα, υιοθετούν πλήρως τη θέση της εταιρείας περί «βιώσιμης ανάπτυξης» και «θέσεων εργασίας» χωρίς καν να αναφέρονται στην σκανδαλώδη μεταβίβαση της εταιρείας στον κύριο Μπόμπολα και την απώλεια τεράστιων εσόδων για το ελληνικό κράτος».
Μια ματιά τον Φλεβάρη του 2013 στα διαφημιστικά banner της Ελληνικός Χρυσός στα sites μεγάλων και μικρομεσαίων sites αρκεί για να αναλογιστεί κανείς τις παραπάνω δημοσιογραφικές συμπεριφορές. Συντάκτης σ’ ένα από αυτά τα site σχολιάζει: «Υπήρχαν φορές που βλέποντας τον ‘ανταγωνισμό’ (σ.σ: τα άλλα sites) λέγαμε στους αρχισυντάκτες ότι έπρεπε να παίξουμε το θέμα, να το ‘ανεβάσουμε’ ψηλά, όπως λέμε δημοσιογραφικά. Μερικές φορές επιμέναμε λέγοντας ότι δεν γίνεται να μην έχουμε έστω και την παραμικρή αναφορά. Ωστόσο υπήρχαν σαφείς οδηγίες να μην το κάνουμε».
Γ. Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΑΤΖΕΝΤΑΣ
(από τον εμπρησμό στις 17 Φεβρουαρίου και έπειτα)
Με το κλίμα πάνω-κάτω να διαμορφώνεται με τους παραπάνω ‘αρνητικούς για τους αντιδρώντες’ όρους από τα καθεστωτικά μίντια ενώ παράλληλα οι κινητοποιήσεις μαζικοποιούνται και προεκτείνονται έξω από την τοπική κοινωνία, ο Φεβρουάριος μοιάζει να είναι μήνας – ορόσημο: τόσο για τις δημοσιογραφικές διαστάσεις που πήρε το θέμα, όσο και για την ενσωμάτωση του ζητήματος στην πολιτική ατζέντα, στην εργαλειακή επικαιρότητα της.
17 Φεβρουαρίου λοιπόν, έχουμε την εμπρηστική επίθεση στο εργοτάξιο της εταιρείας Ελληνικός Χρυσός. Η εφημερίδα «Έθνος», ιδιοκτησίας Μπόμπολα, «ανα-καλύπτει» το θέμα ως επί το πλείστον με ανυπόγραφα ρεπορτάζ, με «αποκλειστικές» δηλώσεις-μαρτυρίες εργαζομένων της εταιρείας, με άμεση ενημέρωση για τι πρόκειται να πράξει ο υπουργός Δένδιας· και όλα αυτά πάντα εμπλουτισμένα με βίντεο-ρεπορτάζ από το τηλεοπτικό κανάλι του Mega, μέτοχος στο οποίο είναι πάλι ο Γ. Μπόμπολας.
Μία μέρα μετά τον εμπρησμό, στις 18 Φεβρουαρίου ο Γιάννης Πρετεντέρης με την εκπομπή – «ναυαρχίδα» του σταθμού «Ανατροπή», βάζει στην τηλεοπτική επικαιρότητα το θέμα με όρους τρομολαγνείας και πολιτικού ολοκληρωτισμού. Ανακαλύπτει έκπληκτος ότι πρόκειται για μια «πρωτοφανή επίθεση στις Σκουριές», αγνοώντας προφανώς τις συγκρούσεις όλων των προηγούμενων μηνών και την πρωτοφανή χρήση αστυνομικής βίας εναντίον των αντιδρώντων που έχει καταγγελθεί ακόμη και από διεθνείς οργανώσεις όπως η Διεθνής Αμνηστία, τον Οκτώβριο του 2012. Έτσι, κυρίως αδιάβαστος, εκτός από πολιτικά υπέρμαχος της επένδυσης, λέει χαρακτηριστικά:
«Κυριακή πρωί παρακολουθώντας τις ειδήσεις για όσα συνέβησαν στην Χαλκιδική, οφείλω να πω ότι δεν πίστευα ότι αυτά τα πράγματα συνέβαιναν στην Ελλάδα – ήταν σαν κινηματογράφος.
40 άνθρωποι με καραμπίνες, κουκούλες, πυρσούς, με μολότοφ να εισβάλουν στο εργοτάξιο να δένουν και να απειλούν εργαζόμενους ότι τους περιέλουσαν με βενζίνη και να τους κάψουν, να καίνε τα μηχανήματα εκεί. Στη δημοσιογραφία είναι αυτό που λέμε ‘πρωτοφανές’. Σ’ αυτήν την περίπτωση το ‘πρωτοφανές’ βρίσκει απόλυτη εφαρμογή».
Η ρητορική της πρωτοφάνειας μαζί με την αναπόφευκτη κλιμάκωση της καταστολής έχει ήδη ξεκινήσει. «Πρωτοφανούς αγριότητας η επίθεση», «στρατιωτικού τύπου επιχείρηση», «στην εμπόλεμη ζώνη του χρυσού ο Δένδιας» κλπ. Με τίτλους όπως «Οι Πυρήνες του Χρυσού» (Πρώτο Θέμα) γίνεται αντιληπτή η προσπάθεια κατασκευής ενός τρομοκρατικού προφίλ όσων είναι ενάντια στα μεταλλεία. Λίγες μέρες αργότερα, στις 21 Φεβρουαρίου, ο πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς δηλώνει ότι η κυβέρνηση θα προστατεύσει την επένδυση «με κάθε κόστος». Eίναι η στιγμή που το θέμα «πολιτικοποιείται» στον κυρίαρχο λόγο των καθεστωτικών μέσων, γίνεται αντικείμενο κυβερνητικής ατζέντας με ό,τι αυτό συνεπάγεται: περισσότερη καταστολή, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ.λπ.
Το ζήτημα έχει αποκτήσει πλέον εκείνη την «ποιότητα» έτσι ώστε αποκτά κεντρική θέση στα βραδινά δελτία (ΣΚΑΙ, Mega). Διαδηλώσεις κατά των μεταλλείων κάνουν την εμφάνισή τους με δηλώσεις από τους πολέμιους. Αυτό βέβαια δε σημαίνει στροφή προς μια άλλη κατεύθυνση: οι απόπειρες λογοκρισίας συνεχίζονται στη «μάχη» για την ένταση, τη μαζικότητα και εντέλει την μαχητικότητα των δυο πλευρών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πορεία που πραγματοποιήθηκε στις 9 Μαρτίου στη Θεσσαλονίκη. Μια μαζική πορεία, με 15.000 άτομα η οποία συνάντησε αρκετά προβλήματα μετάδοσης. Ο πρόεδρος Ένωσης Φωτορεπόρτερ Ελλάδος Μάριος Λώλος εξαιτίας του αποκλεισμού φωτορεπόρτερ από τον Λευκό Πύργο (ένα σημείο που παραδοσιακά ανεβαίνουν οι φωτορεπόρτερ για να καλύψουν συλλαλητήρια και διαδηλώσεις) κάνει ρεπορτάζ και παίρνει την απάντηση ότι ο αποκλεισμός είναι έπειτα από εντολή της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης Θεσσαλονίκης και συγκεκριμένα από τον στρατηγό Τρύφωνα Κούκιο. Η Καθημερινή δημοσιεύει φωτογραφία αυτής της πορείας «κομμένη κατά το ένα τρίτο»· η ‘είδηση’ της φωτογραφίας αποσιωπάται και έχει να κάνει με το πλήθος του κόσμου που ήταν κατά μήκος του παραλιακού δρόμου της Θεσσαλονίκης.
Η εταιρεία και τα διαπλεκόμενα μέσα που την υποστηρίζουν βέβαια, υπέπεσαν από κοινού τόσο σε επικοινωνιακά όσο και δημογραφικά ολισθήματα μια εβδομάδα πριν, στις 2 Μαρτίου. Είναι η φαιδρή συγκέντρωση που έχει διοργανώσει η εταιρεία: συγκέντρωση όπου ο αυθορμητισμός είναι προϊόν επιβολής («η νεολαία να έρθει μπροστά», «ελάτε προς τα εδώ κυρίες μου, οι εργαζόμενοι πιο πίσω, να γεμίσουμε τον πρώτο χώρο», «εμείς είμαστε η δύναμη της Χαλκιδικής» κλπ). Δημοσιεύματα μάλιστα που αναφέρονταν στην εκδήλωση είχαν φωτογραφίες με μπλούζες διαδηλωτών εναντίον των μεταλλείων!
Η δημοσιογράφος της Εφημερίδας των Συντακτών Ντίνα Δασκαλοπούλου, κάνοντας αυτό που ξέρει καλά εδώ και χρόνια -αυτό που λέμε «grassroots» («από τα κάτω») ρεπορτάζ- βρίσκεται τους τελευταίους μήνες στη Χαλκιδική, μεταφέροντας μαρτυρίες κατοίκων της τοπικής κοινωνίας και μεταδίδοντας την αυξανόμενη καταστολή από πλευράς κράτους και αστυνομίας: βασανισμούς, συστηματική κακοποίηση, απειλές και παράνομες, τρομοκρατικές εισβολές μέσα σε σπίτια, σωματική και ψυχολογική βία ακόμη και σε παιδιά.
Σε συνέντευξή της στη Φωτεινή Λαμπρίδη και το TVXS, μέσα σε λίγες γραμμές, αποτυπώνει τη δημοσιογραφία την εποχή του μνημονίου:
«Απαξιωμένη, εξευτελισμένη, κακοπληρωμένη ή απλήρωτη για τους πολλούς, σε εντεταλμένη υπηρεσία πολλές φορές. Κι από την άλλη, έξω από το σύστημα της διαπλοκής των ΜΜΕ, ένας γενναίος νέος κόσμος: συνεταιριστικές εφημερίδες και περιοδικά, ενημερωτικά σάιτ».
Τα ρεπορτάζ της δημοσιογράφου βέβαια επιβεβαιώνονται και από την πρόσφατη δήλωση-καταγγελία της Διεθνούς Αμνηστίας, στις 26 Μαρτίου του 2012. Μεταξύ άλλων αναφέρεται:
[…] H Διεθνής Αμνηστία ανησυχεί για το γεγονός ότι στους ανθρώπους αυτούς δεν επιτράπηκε πρόσβαση σε δικηγόρους, παρά το γεγονός ότι πράξεις όπως η συλλογή δειγμάτων DNA φέρεται να δηλώνουν ότι η μεταχείρισή τους είναι αντίστοιχη με τη μεταχείριση υπόπτων σε εν εξελίξει ποινική έρευνα […]
[…] Η Διεθνής Αμνηστία καλεί τις ελληνικές αρχές να διεξαγάγουν έγκαιρη, αμερόληπτη και αποτελεσματική έρευνα των ισχυρισμών για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την αστυνομία στην Ιερισσό της Χαλκιδικής κατά τον περασμένο μήνα.[…]
Σ’ αυτό το κλίμα, λοιπόν, με τα περισσότερα μέσα να μην πληροφορούν για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που συμβαίνουν ανελλιπώς τον τελευταίο καιρό, μάλλον δικαιώνεται το ερμηνευτικό σχήμα που χρησιμοποιήσαμε στην αρχή: «καθεστωτικά, διαπλεκόμενα μέσα» εναντίον «κινηματικής κάλυψης».
H εταιρεία βλέποντας ότι υστέρησε στον τρόπο που διαχειρίστηκε το ζήτημα, όψιμα ανακοίνωσε μέσα στον Απρίλιο ότι διοργανώνει ένα δημοσιογραφικό τουρ στα μεταλλεία της Χαλκιδικής αλλά και στα μεταλλεία της εταιρείας στην Σμύρνη. Η ΕΣΗΕΑ όπως και η ΠΟΕΣΥ στις 7 Απριλίου κατήγγειλαν αυτήν την «επικοινωνιακή αντεπίθεση» της εταιρείας ως προσπάθεια χειραγώγησης δημοσιογράφων για βελτίωση της δημόσιας εικόνας της εταιρείας.
Πόσο σημασία όμως έχει πλέον η εικόνα της εταιρείας στο -κατά δήλωση Δένδια- «γαλατικό χωριό» της Ιερισσού; Όση σημασία είχε και πριν, απαντάμε: Ενδεχομένως, ακόμη περισσότερη, διότι όσο περνάει χρόνος γίνεται αντιληπτό το εύρος και η ένταση της πολιτικής σύγκρουσης στην περιοχή, το διακύβευμα του σχεδίου εξόρυξης, όχι μόνο ως εταιρική επιλογή αλλά ως κρατική πολιτική.
Αν τυχόν η εταιρεία εξαναγκαστεί σε υποχώρηση, θα έχει ηττηθεί η δέσμευση Σαμαρά για ολοκλήρωση της επένδυσης· μαζί της και όλη η δημοσιογραφική διαπλοκή που θα την υποστηρίξει.