O χρυσός «δηλητηριάζει» τα Μαντεμοχώρια

Η ανεξελεγκτη διαχρονικα διαχειριση των μεταλλειων καταστρεφει το περιβαλλον και απειλει σοβαρα την υγεια των κατοικων

Του Νίκου Βαφειάδη / Φωτογραφίες: Δημήτρης Μιχαλάκης, από το περιοδικό “Κ” της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ 18/4/2010

Τα νερά των ρευμάτων κιτρινικόκκινα, τρομακτικά

Ήταν η τρίτη φορά που επισκεπτόμουν την πανέμορφη αυτή περιοχή, με τα πυκνά δάση από οξιές, δρυς, καστανιές και πλατάνια. Τις προηγούμενες, το 1999 και το 2007, είχα γράψει για τις μεγάλες βλάβες που είχαν ήδη προκληθεί στο περιβάλλον από τη μεταλλευτική δραστηριότητα, με τη δηλητηρίαση του εδάφους, του βυθού και του υδροφόρου ορίζοντα από βαρέα μέταλλα, την ανασφάλεια των κατοίκων της Στρατονίκης λόγω των εξορύξεων που πραγματοποιούνται κάτω από τον οικισμό -τη στιγμή μάλιστα που το χωριό βρίσκεται πάνω στο σεισμικό ρήγμα της Χαλκιδικής- αλλά και την ασύμφορη για το ελληνικό Δημόσιο σύμβαση παραχώρησης.

Στο μεταξύ, το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε βάλει φρένο στην εγκατάσταση μεταλλουργίας χρυσού στην Ολυμπιάδα, σταθμίζοντας πως παραβιάζεται η αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης. Πρόσφατα όμως είχε κρίνει νόμιμη τη συνέχιση της εξόρυξης κάτω από το χωριό, θέτοντας πάντως την προϋπόθεση η εκσκαφή να γίνεται με μηχανικό τρόπο (μετροπόντικα).

Βουλιαξε στα τοξικα το Στρατωνι

Το εργοστάσιο εμπλουτισμού στο Στρατώνι

Φτάσαμε στο παραλιακό Στρατώνι, όπου βρίσκονται και οι εγκαταστάσεις της «Ελληνικός Χρυσός», δύο εβδομάδες μετά τις καταστροφικές πλημμύρες που είχαν προκαλέσει οι νεροποντές του Φεβρουαρίου. «Στρατώνι ώρα μηδέν» ο τίτλος στην τοπική εφημερίδα. Τα εκσκαπτικά μηχανήματα καθάριζαν ακόμα. Το χωριό βούλιαξε στην κυριολεξία μέσα στη λάσπη. Κινδύνεψαν ζωές. Σπίτια και καταστήματα καταστράφηκαν, αυτοκίνητα καταπλακώθηκαν, γέφυρες και δρόμοι κόπηκαν στα δύο, ο εξοπλισμός των παραλιακών καταστημάτων παρασύρθηκε στη θάλασσα· ψυγεία, καταψύκτες, κουζίνες. Φορτηγά πηγαινοέρχονται διαρκώς, προσπαθώντας να απομακρύνουν τα μπάζα. Συνεργεία της Πρόνοιας και της Περιφέρειας ολοκληρώνουν την καταγραφή των ζημιών. Τα νερά των ρεμάτων που χύνονται στον κόλπο της Ιερισσού κιτρινοκόκκινα, τρομακτικά.

Η καταστροφή ήρθε από τα γύρω ρέματα. Εδώ και χρόνια είχαν μπαζωθεί με τοξικά στείρα, κατάλοιπα δηλαδή της μεταλλευτικής δραστηριότητας, που είναι διάσπαρτα σε ολόκληρη την περιοχή, και είχαν κατασκευαστεί πρόχειρα φράγματα με σιδερόβεργες, προκειμένου να μην παρασυρθούν προς το χωριό. Τα φράγματα κατέρρευσαν και τεράστιες ποσότητες λάσπης, πετρών και βράχων κατέληξαν στο χωριό.

Τον κίνδυνο είχε επισημάνει ήδη από το Μάιο του 2008 η Επιτροπή Τήρησης Περιβαλλοντικών Ορων (ΕΠΙΤΗΡΩ) της Περιφέρειας, που έχει, σύμφωνα με τη σύμβαση παραχώρησης, την ευθύνη παρακολούθησης των μεταλλείων. Σε σχετική της έκθεση ανέφερε πως αρκετά μεταλλοφόρα μπάζα προγενέστερων εξορυκτικών δραστηριοτήτων εντοπίζονται ανεξέλεγκτα στοκαρισμένα και εκτεθειμένα στα γύρω ρέματα, τονίζοντας πως «οι σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις σιδήρου, αρσενικού, μολύβδου, ψευδαργύρου, καδμίου, θείου, θειικών και οι καθοδικές τάσεις του ΡH συνιστούν ένα δυναμικό μεταλλικό φορτίο που σε καμία περίπτωση δεν χαρακτηρίζει αδρανή στείρα». Πρότεινε δε να γίνει άμεσα διαχειριστική μελέτη των αποβλήτων και να αρχίσει η αποκατάσταση της περιοχής.

Σε παρόμοια συμπεράσματα είχε καταλήξει και η μεταπτυχιακή εργασία στο Πανεπιστήμιο Πατρών της κ. Καταφιώτη – Μαλαμάτη στο τμήμα «Γεωεπιστήμες και Περιβάλλον» υπό την επίβλεψη του καθηγητή Περιβαλλοντικής και Θαλάσσιας Γεωχημείας Σ.Βαρνάβα, που πρότεινε να συγκεντρωθούν οι κάθε μορφής αποθέσεις σε έναν ενιαίο νέο χώρο, κατάλληλα προστατευμένο, με παράλληλη εξυγίανση και αποκατάσταση της περιοχής που τώρα καταλαμβάνουν.

Όμως, κανείς δεν έδωσε σημασία στις προειδοποιήσεις, ούτε το κράτος ούτε η εταιρεία, που ως υπεύθυνη για την περιβαλλοντική διαχείριση όφειλε να πάρει άμεσα μέτρα. Οι αναλύσεις από τα δείγματα των νερών που πήραν, τις αμέσως επόμενες μέρες, ενεργοί πολίτες της περιοχής δείχνουν ότι επρόκειτο για όξινο δηλητήριο, με απίστευτες υπερβάσεις σε περιεκτικότητα βαρέων μετάλλων.

Ο εκπρόσωπος της εταιρείας Κώστας Γεωργατζής αρνήθηκε να απαντήσει σε οποιοδήποτε ερώτημά μου, θεωρώντας, λόγω των προηγούμενων δημοσιευμάτων, πως δεν είμαι αντικειμενικός, αν και του υπενθύμισα πως είχα παραθέσει τότε τις απόψεις του διευθύνοντος συμβούλου της εταιρείας, τον οποίο είχα συναντήσει στα γραφεία της στο Χαλάνδρι.

Αλλά και ο δήμαρχος Σταγείρων – Ακάνθου Μιχάλης Βλαχόπουλος, ενώ με επιστολή του στα αρμόδια υπουργεία αμέσως μετά τις καταστροφές άφηνε αιχμές κατά των υπευθύνων για τη διαχείριση των μεταλλείων, προσπάθησε να υποβαθμίσει την υψηλή συγκέντρωση βαρέων μετάλλων στα νερά των ρεμάτων και το κιτρινοκόκκινο χώμα τους, υποστηρίζοντας ότι δεν ευθύνεται τόσο η μεταλλευτική δραστηριότητα, όσο η σύσταση αυτή καθαυτή του εδάφους στην περιοχή.

Δημoσια εργα με αρσενικo

Στείρα στο γήπεδο μπάσκετ της Στρατονίκης

Τα τελευταία τρία χρόνια, τα υλικά που υπολείπονται από τις μεταλλευτικές δραστηριότητες και τις εξορύξεις των μεταλλείων, τα αποκαλούμενα «στείρα», χρησιμοποιούνται ως αδρανή για υπόστρωμα στην οδοποιία, σε γήπεδα μπάσκετ, ακόμη και σε περιβάλλοντες χώρους παιδικών χαρών, για την επίστρωση δασικών δρόμων αλλά και για τα αντιπλημμυρικά έργα (κατασκευή πρανών) στην κοίτη του ποταμού Χαβρία, που προγραμματίζεται να υδροδοτήσει το νότιο και τουριστικό μέρος του νομού, ενώ εμφανίζονται και σε επιχειρήσεις οικοδομικών υλικών και παραγωγής σκυροδέματος.

Μετά τις πρώτες αντιδράσεις των κατοίκων ο Δήμος Σταγείρων – Ακάνθου πήρε κάποια δείγματα (4) και τα έστειλε στο ΙΓΜΕ, το οποίο διαβεβαίωσε πως δεν συντρέχει ουδείς λόγος ανησυχίας.

Η καθηγήτρια Ρύπανσης, Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Οικοτοξικολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Ιωάννα Ηλιοπούλου, εξήγησε, μετά από ερώτημα του «Κ», ότι δεν αρκούν κάποια περιορισμένα δείγματα. «Η συγκέντρωση δεν είναι παντού η ίδια, υπάρχει διακύμανση από σημείο σε σημείο. Άρα χρειάζεται συστηματική δουλειά. Το αρσενικό, που μέχρι πρόσφατα ήταν δυνητικά καρκινογόνο, έχει πλέον αποδειχθεί ότι είναι καρκινογόνο».

Στη σχετική ερώτηση μάλιστα της βουλευτού του ΣΥΡΙΖΑ Ευαγγελίας Αμμανατίδου – Πασχαλίδου, που επεσήμανε ότι στα στείρα «εντοπίζονται υψηλές συγκεντρώσεις σιδήρου, αρσενικού, μολύβδου, ψευδαργύρου, καδμίου, θείου και θειικών», ο υφυπουργός του ΥΠΕΧΩΔΕ, Σταύρος Καλογιάννης, τον Απρίλιο του 2009 απάντησε ότι η «Ελληνικός Χρυσός» έχει εγκαταστήσει από το 2007 ένα φορητό σύστημα θραύσης – ταξινόμησης των στείρων εξόρυξης, με στόχο την αξιοποίησή τους «στο πλαίσιο της βιώσιμης αξιοποίησης των φυσικών πόρων», υποστηρίζοντας πως διενεργούνται αυτοψίες από την Επιτροπή Τήρησης Περιβαλλοντικών Ορων (ΕΠΙΤΗΡΩ) και ότι δεν έχει διαπιστωθεί κάποια παράβαση.

Όμως, ο πρόεδρος της ΕΠΙΤΗΡΩ, Παναγιώτης Στογιώργης, με διαβεβαίωσε πως η Επιτροπή ουδέποτε έχει ελέγξει τα στείρα που βγαίνουν από το λατομείο της εταιρείας με τη μορφή χαλικιού Α3. Και επειδή πάλι κάποιοι από τους κατοίκους ήταν επιφυλακτικοί, πήραν οι ίδιοι δείγματα από τα στείρα που είχαν εναποτεθεί στο γήπεδο μπάσκετ της Στρατονίκης και τα έστειλαν για ανάλυση.

Τα αποτελέσματα ήταν αποκαλυπτικά: τα δείγματα περιείχαν έως και 110 mg αρσενικό ανά κιλό ξηράς ουσίας. «Ορια για τα στερεά απόβλητα δεν υπάρχουν ούτε στην Ελλάδα ούτε στην Ευρωπαϊκή Ενωση, μπορούμε όμως να θεωρήσουμε ως δεδομένα αυτά της Ιταλίας, που για το αρσενικό το ανώτατο όριο είναι 20 mg/Kg σε οικιστικές περιοχές», μου λέει ο διευθυντής του ΙΓΜΕ Κεντρικής Μακεδονίας, Θανάσης Χατζηκύρκου. Η εκπλυσιμότητα των δειγμάτων σε αρσενικό βρέθηκε 2,1 mg/Kg ξηράς ουσίας. Ενώ σύμφωνα με απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης το ανώτατο όριο εκπλυσιμότητας αρσενικού, προκειμένου μάλιστα το υλικό να γίνει αποδεκτό σε ΧΥΤΑ, είναι 0,5%.

Με τον νομάρχη Χαλκιδικής, Αστέριο Ζωγράφο, συναντηθήκαμε στον Πολύγυρο. «Κατ’ αρχάς, μία φορά χρησιμοποιήσαμε στείρα για δημόσια έργα. Τα πήραμε δωρεάν από την εταιρεία και χρησιμοποιήθηκαν σε οδικά δίκτυα, σε υποδομές, στα πρανή του ποταμού Χαβρία. Μετά τις καταγγελίες που έγιναν, στείλαμε δείγματα για ανάλυση και όλα βγήκαν κανονικότατα. Πάντως, από τότε, για να εκλείψουν οι διαμαρτυρίες, δεν ξαναπήραμε, δημοπρατούμε πλέον κανονικά από διάφορα λατομεία επ’ αμοιβή. Τώρα η εταιρεία έχει βάλει εργολάβο, ο οποίος δουλεύει με τα μηχανήματα εκεί μέσα και βγάζει χαλίκι, αλλά δεν ξέρω πού τα διοχετεύουν και με ποιες διαδικασίες».

Ο δήμαρχος Σταγείρων – Ακάνθου, Μιχάλης Βλαχόπουλος, διαψεύδει πως έχουν χρησιμοποιηθεί στείρα σε δημοτικά έργα. Ομως, ο πρόεδρος του τοπικού διαμερίσματος Στρατονίκης, Χρήστος Μπρίκος, το παραδέχεται: «Τα παίρνουμε δωρεάν από την εταιρεία, στρώνουμε δρόμους, είναι πολύ καλό υλικό, κολλάει στη γη και γίνεται σαν τσιμέντο. Τώρα μόλις έφερα δύο αυτοκίνητα. Ο αρσενοπυρίτης είναι εγκατεστημένος εδώ, τον έχει η γη, δεν είναι αυτό το πρόβλημα». Του λέω για τα κιτρινοκόκκινα νερά που στάζουν αρσενικό. «Θα με πιστέψεις;» μου απαντάει. «Στο δρόμο για την Ολυμπιάδα σε μια στοά εξόρυξης βγαίνει μια σωλήνα και τρέχει νερό καφέ. Ολοι οι ξένοι που περνούσαν με τα τροχόσπιτα σταματούσαν και έπιναν νερό από εκεί, γέμιζαν και τα παγούρια»…

Να σημειωθεί ότι αναλύσεις για βαρέα μέταλλα στις πηγές άρδευσης και ύδρευσης της περιοχής γίνονται κάθε 3 – 4 μήνες, ενώ θα έπρεπε να γίνονται συστηματικά σε εβδομαδιαία βάση.

Δεν τηρουνται οι οροι αδειοδοτησης

Στις 8 Φεβρουαρίου 2010 δημοσιεύτηκε η απόφαση του ΣτΕ με την οποία απορρίπτεται η προσφυγή των κατοίκων της Στρατονίκης για την εξόρυξη στη θέση Μαύρες Πέτρες κάτω από τον οικισμό, με την προϋπόθεση όμως ότι θα ελαχιστοποιηθούν οι εκρήξεις με τα φουρνέλα και η εξόρυξη θα πραγματοποιείται σε ποσοστό τουλάχιστον 70% με μηχανικό τρόπο, όπως προβλεπόταν άλλωστε ήδη από ΚΥΑ (Κοινή Υπουργική Απόφαση) του 2005.

Όμως, στα πέντε χρόνια της λειτουργίας της εξόρυξης το μηχάνημα σημειακής κοπής «Road Header», που θα παρείχε ασφάλεια στους κατοίκους, ουδέποτε χρησιμοποιήθηκε και κατά συνέπεια ουδέποτε τηρήθηκε ο βασικότερος όρος της αδειοδότησης, όπως βεβαιώνει και η αρμόδια Επιτροπή Τήρησης Περιβαλλοντικών Ορων (ΕΠΙΤΗΡΩ). Η παραβίαση αυτή του θεμελιώδους περιβαλλοντικού όρου, που αφορά την ίδια τη μέθοδο εξόρυξης, δεν οδήγησε σε διακοπή της δραστηριότητας.

Έθεσα το θέμα στον νομάρχη, ο οποίος επέρριψε την ευθύνη στο ΥΠΕΧΩΔΕ: «Εφεραν ένα μετροπόντικα, ο οποίος, δυστυχώς -μπορεί να είναι και σφάλμα των αρμόδιων υπηρεσιών του ΥΠΕΧΩΔΕ-, δεν μπόρεσε να χρησιμοποιηθεί. Μόλις άρχισε να δουλεύει, έδωσε μεγαλύτερη πυκνότητα αναθυμιάσεων και αιωρούμενων σωματιδίων και δημιουργούσε μεγαλύτερους κινδύνους για τους εργαζομένους. Και γι’ αυτό απεσύρθη. Προφανώς είχαν επιλέξει λάθος μέθοδο. Επρεπε στη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) που είχε γίνει να έχουν ελεγχθεί κάποια πράγματα».

Έτσι κι αλλιώς, όμως, η σχετική Απόφαση Εγκρισης Περιβαλλοντικών Ορων για την εξόρυξη έχει λήξει από τις 31/12/2009. «Ανανεώνεται αυτόματα εφόσον υποβάλει αίτηση ανανέωσης η εταιρεία και η λειτουργία ελέγχεται από την ΕΠΙΤΗΡΩ», διευκρινίζει ο νομάρχης. Όμως, όπως διαβεβαιώνει ο πρόεδρός της, Παναγιώτης Στογιώργης, «από τις 31/12/2009 που έληξε η Απόφαση Εγκρισης Περιβαλλοντικών Ορων, δεν υφίσταται ΕΠΙΤΗΡΩ».

Στο σπίτι του Δημήτρη Λουζικιώτη, ενεργού πολίτη της περιοχής και προέδρου του Κέντρου Πολιτισμού «Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης», που έχει καταθέσει προ πενταετίας μια πρόταση εναλλακτικής ανάπτυξης για την περιοχή, οι ρωγμές έχουν πληθύνει. «Βιώνουμε έναν διαρκή βιασμό. Γεννηθήκαμε και ζούμε σε μια σπάνιας ομορφιάς περιοχή, την οποία οι εκάστοτε κυβερνήσεις κατάντησαν έρμαιο των μεταλλευτικών εταιρειών. Η υπερεντατική εκμετάλλευση των τελευταίων δεκαετιών, η οποία δημιουργεί σωρεία περιβαλλοντικών προβλημάτων, έχει μετατρέψει τους κατοίκους σε πειραματόζωα. Μολύνεται η υδροφορία, οι καλλιέργειες, οι βοσκότοποι, ο ίδιος ο πληθυσμός. Ο Ακάνθιος κόλπος δέχεται για μία ακόμη φορά τεράστιο φορτίο τοξικής ρύπανσης. Υπάρχει όμως διέξοδος, μια εναλλακτική ανάπτυξη με αξιοποίηση του μακραίωνου πολιτισμού μας, των πλούσιων δασών, των απέραντων παραλιών, της γειτνίασης με το Αγιον Ορος και τα Αρχαία Στάγειρα, την πατρίδα του Αριστοτέλη», μου λέει, τονίζοντας πως τα προγράμματα περιβαλλοντικής αποκατάστασης της περιοχής μπορούν να απορροφήσουν τους εναπομείναντες μεταλλεργάτες.

ΟΙ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΙ ΡΥΠΟΙ

«Τα βαρέα μέταλλα και οι ενώσεις τους θεωρούνται από τους πιο επικίνδυνους ρύπους του περιβάλλοντος και αυτό επειδή, σε αντίθεση με τις οργανικές τοξικές ουσίες, δεν αποικοδομούνται, εισέρχονται απλώς σε κάποιο μικρό ή μεγάλο βιογεωχημικό κύκλο, παραμένοντας στο περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα, και συσσωρεύονται σε ζώντες οργανισμούς, προκαλώντας διαταραχές στις βιολογικές δράσεις, χρόνιες βλάβες ή ακόμη και θάνατο.» (από τη μεταπτυχιακή εργασία της κ. Καταφιώτη – Μαλαμάτη)

Ε.Ε.: επιζημια για το Δημοσιο η συμβαση παραχωρησης

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ύστερα από επώνυμη καταγγελία και προκαταρκτική έρευνα που έχει στο μεταξύ διεξαγάγει, διαπιστώνοντας ότι δεν έγινε δημόσιος διαγωνισμός και το τίμημα της πώλησης ήταν πάρα πολύ χαμηλότερο της πραγματικής αξίας των μεταλλείων (35 φορές φθηνότερο), ενώ είχαν δοθεί και φοροαπαλλαγές στην εταιρεία, κινεί τις διαδικασίες δίωξης εις βάρος της χώρας μας, για παραβίαση των αρχών του ανταγωνισμού, βαθαίνοντας την έρευνα και ζητώντας μέσα σε ένα μήνα πειστικές απαντήσεις από την ελληνική κυβέρνηση.

Σε αντίθεση με την ελληνική πλευρά, που απαντά εκπρόθεσμα και αποσπασματικά, τα σωματεία των εργαζομένων στα μεταλλεία παρεμβαίνουν στην Ε.Ε. υπέρ της «Ελληνικός Χρυσός», υποστηρίζοντας μάλιστα πως εκπροσωπούν 2.400 οικογένειες: «Οι εργαζόμενοι στην εταιρεία «Ελληνικός Χρυσός» είμαστε οι μόνοι που μπορούν να πιστοποιήσουν την πραγματικότητα. Γι’ αυτό και επειδή η έκβαση της υπόθεσης μας αφορά άμεσα, δεδομένου ότι τη θεωρούμε ζωτικής σημασίας για εμάς και τις 2.400 οικογένειες των άμεσα και έμμεσα απασχολούμενων στη συγκεκριμένη επιχείρηση, επιθυμούμε να σας ενημερώσουμε ότι οι αιτιάσεις είναι αβάσιμες».

Στην πραγματικότητα, βέβαια, η εταιρεία απασχολεί 300-350 εργαζομένους, γεγονός που αποτυπώνεται και στο ίδιο το έγγραφο της Ε.Ε.: «Η Ελληνικός Χρυσός Α.Ε. είναι μια μεγάλη εταιρεία με περίπου 300 εργαζομένους».

Στις απαντήσεις τους οι ελληνικές Αρχές υποστηρίζουν ότι το αντίτιμο που κατέβαλε η «Ελληνικός Χρυσός» ήταν τόσο χαμηλό, προκειμένου να αμβλυνθεί ο αντίκτυπος της πτώχευσης της TVX-GOLD, αφού η εταιρεία δεσμεύτηκε να φροντίζει για την προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση της απασχόλησης. Η Ε.Ε. όμως δεν διαπίστωσε, μελετώντας τη σύμβαση παραχώρησης, την ύπαρξη όρων περί ελάχιστου επιπέδου απασχόλησης, παρά μόνο μια αόριστη αναφορά σε προσλήψεις προσωπικού αναλόγως των αναγκών της εταιρείας.

Σχετικά με τη δέσμευση της εταιρείας για τη φροντίδα του περιβάλλοντος, ίσως να διεξάγεται ήδη μια νέα προκαταρκτική έρευνα εις βάρος της χώρας μας, ιδιαίτερα μετά τις πρόσφατες καταστροφές στο Στρατώνι.
Πρόσφατα οι ελληνικές Αρχές, εκπρόθεσμα πάντα, έστειλαν στην Ε.Ε. και τα τελευταία στοιχεία που τους είχαν ζητηθεί και οι εξελίξεις αναμένονται.